Calvijn over de geloofsparadox

a

HOOFDSTUK I.

Ter inleiding

In de volgende bladzijden wordt iets geschreven over de vraag, hoe Calvijn, blijkens zijn werken, staat tegenover hetgeen men tegenwoordig gaarne noemt: de geloofsparadox.

Aanleiding tot de hierna komende bespreking is het volgende.

In den laatsten tijd heeft de theologie van Karl Barth algemeen de aandacht getrokken. Dat zij dat verdiende, behoeft geen betoog; Karl Barth geeft een eigen geluid en vertegenwoordigt een geloofsnuance, die, ook om haar theologische zelfbepaling, veel sympathieks heeft.

Toen dan ook Prof. Dr Th.L. Haitjema, hoogleeraar te Groningen, eerst in zijn „Hoogkerkelijk Protestantisme”, en later in zijn monografie over Karl Barth 1) de aandacht won voor de theologie of ook voor enkele grondslagen der theologie van de Zwitsers, werd tegelijk in bespreking gegeven de stelling, dat de geloofswaarheid paradoxaal is. Hiermee werd dan niet bedoeld dat ze tegen-redelijk schijnt, doch dat ze ook waarlijk tegen-redelijk is; dat de grondwet van het redelijk denken (A = A) door de geloofswaarheid verbroken wordt.

Deze stelling nu, dat n.l. het paradoxaal karaktere der geloofswaarheid de grondwet van het redelijk denken verbreekt, werd door Prof. Haitjema met levendige belangstelling als waarheid gepredikt. De denkbeelden, die in dezen door Karl Barth — tot op dien tijd — waren verbreid, vonden in Prof. Haitjema een enthousiast en bekwaam verdediger.

|236| Van gereformeerde zijde werd evenwel tegen deze stelling van den confessioneelen hoogleeraar Haitjema bezwaar gemaakt.

En dit verzet kwam vrijwel tegelijkertijd van drie zijden.

Prof. Dr T. Hoekstra wees de bovengenoemde stelling af in zijn rectorale rede: Twijfel 2).

Dr E.D. Kraan deed hetzelfde in een referaat: Openbaring en Mysterie 3).

En schrijver dezes handelde eveneens in het weekblad De Reformatie, waarin vijf artikelen verschenen, later opgenomen in den bundel: Bij Dichters en Schriftgeleerden4).

Vervolgens heeft Prof. Haitjema tegen deze drie-voudige bestrijding zich verweerd in een artikel b, opgenomen in Onder Eigen Vaandel 5).

Van de zakelijke opmerkingen van dit verweer-schrift hoop ik in wat hierna volgt, alles wat beteekenis heeft, naar voren te brengen.

Dit kan dus nog even blijven rusten.

Wel is er misschien plaats voor een antwoord op de vraag: of de bespreking van deze kwestie niet overbodig geacht mag worden.

Ik geloof het niet.

De door Prof. Haitjema verkondigde stellingen hebben hierom voor de orthodoxie zoo groot belang, omdat deze hoogleeraar confessioneel wil zijn, en aan een confessioneel orgaan 6) medewerker is. Het feit, dat — gelijk hier blijkt — aanhangers van dezelfde confessie op dit punt tegenover elkaar staan (terwijl de kwestie toch met bestaansrecht, inhoud en autoriteit van de confessie in het allernauwste verband staat), stemt reeds tot nadenken en vraagt nader onderzoek.

Temeer kreeg deze kwestie belang, omdat Calvijn in geding gebracht werd.

Prof. Haitjema deed niet minder dan dit: hij annexeerde Calvijn voor zijn gevoelen — zijn argumentatie komt straks — en verweet |237 Wie heeft Calvijn aan zijn kant?| daarom aan de drie bovengenoemde gereformeerden, dat zij in dit — volgens hun eigen verklaring fundamenteel — stuk afweken van Calvijn. Dit gaf het debat nog een rijker beteekenis: in een tijd, waarin zoo heel veel, wat van Calvijn weinig of niets weten wil, zich toch op Calvijn beroept, is de vraag wat Calvijn wil, van meer dan dogmenhistorische beteekenis.

Bedenkt men daarbij dat het vraagstuk der openbaring niet alleen door de orthodoxie zelf van alle kanten opnieuw in studie genomen is, en dat de kwestie van het al-of-niet irrationeel zijn van het geloof nog dieper relief aan den strijd geeft, dan is, naar ik meen, wel aangeduid, welk belang er mee gemoeid is, een antwoord te zoeken op de vraag: hoe staat Calvijn tegenover de stelling, dat de geloofswaarheid paradoxaal is, dat zij de grondwet van het redelijk denken verbreekt?

De erkenning van het belang der kwestie, tevens ok de eerbiediging van Prof. Haitjema, bracht mij er toe, in De Reformatie 7) te antwoorden op het verweer van Prof. Haitjema, en de vraag te bespreken, of Calvijn inderdaad steun gaf aan het lievelingsdenkbeeld van Prof. Haitjema.

Hoewel Prof. Dr A.G. Honig 8) Prof. Haitjema op enkele onjuistheden in diens betoog wees, en met name vroeg, dat deze nog nader de kwestie behandelen zou, toch bleef — voorzoover mij bekend — nadere bespreking uit.

Niettemin blijft — gelet op het bovenstaande — deze opmerking van Prof. Honig haar volle kracht behouden:

„Als beiderzijds elk prikkelend woord vermeden en de gedachtenwisseling met heldere en rustige betoogen gevoerd wordt, dan is zij niet alleen interessant, maar dan kan zij ook een gezegende vrucht afwerpen. Prof. Haitjema en de zijnen eenerzijds en wij anderzijds stellen voorop, dat wij ons op de lijn van Calvijn bewegen. Blijke dan uit duidelijk argumentatie, wie gelijk heeft! Een belangrijke theologische en wijsgeerige quaestie is aan de orde gesteld. Is het nu niet Christenplicht, en wordt de eer van |238| Christus er niet door bevorderd, als beiderzijds met inspanning van alle krachten naar de oplossing dezer quaestie gestreefd wordt? En eischt God niet van ons, dat we liever eigen ongelijk erkennen zullen, dan te volharden in een onjuiste zienswijze, die schadelijke gevolgen hebben kan?”

Al heeft dus wat hier volgt, zijn aanleiding in een voorbijgaande polemiek, niettemin behoudt de kwestie zelf haar beteekenis. |239|

HOOFDSTUK II.

Eigenaardigheid van enkelen of beginselkwestie voor allen?

Prof. Haitjema heeft — we nemen gaarne aan: zonder dit te bedoelen — dadelijk de scherpe punt der op hem uitgebrachte critiek willen afbijten, door zijn lezers te doen gelooven dat de critiek, in dit geval van de drie kerkelijk-gereformeerde auteurs — zie boven — te verklaren viel uit een eenzijdige nuanceering van het gereformeerde leven, waartoe genoemde auteurs zich gerekend willen zien.

Hiermede werd stilzwijgend de bewering der critici, dat de denkbeelden van Prof. Haitjema, in dit geval, eigenlijk alle aanhangers der door Prof. Haitjema aanvaarde belijdenis tegenover zich moesten vinden, bij voorbaat op zij gezet, en werd — toch wel te haastig — gehandhaafd de juist bestreden stelling dat de leer van de paradoxale geloofswaarheid zich verdroeg met alle confessioneele, zelfs kenmerkend-gereformeerde overtuiging — except dan de eigenaardige nuance, die nu eenmaal de critici van prof. Haitjema had voortgebracht.

Bedenkt men, dat hun debat juist viel eenigen tijd na de in 1926 gehouden Asser Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, dan kan men aanstonds de bedoeling vatten van den zin, waarmee Prof. Haitjema zijn artikel opent c:

„Het Assensche Nieuw-Calvinisme heeft tot veiligstelling van de Gereformeerde waarheid een fel offensief geopend tegen de theologie van „de paradox”.

In het vervolg worden dan nog Prof. Hoekstra, Dr Kraan en schrijver dezes aangediend als vertegenwoordigers van dit „Assensch Neo-Calvinisme”, ook wel geheeten een „veiligstellend Calvinisme” (met het „licht journalisten veldgeschut” van dit woord |240| „veiligstellen” jaagt men tegenwoordig al dadelijk heel wat menschen uit de omgeving weg).

Drie wetenschappelijke rubriceeringen dus.

„Assensch-gereformeerd”.

„Neo-calvinistisch”.

„Veiligstellend calvinisme”. Hetwelk te verstaan is van geestelijke assuradeurs.

Prof. Haitjema — het zij in alle bescheidenheid opgemerkt — maakt het zich echter op deze manier wel wat heel gemakkelijk, door dadelijk de tegen hem aangebrachte argumenten in een onvriendelijk licht te zetten. Ieder die wil — zelfs wie erop afgeeft — heeft het recht van „loketjes-maken”, het recht om te werken met stempel en étiket. Ook Prof. Haitjema heeft dat recht; als de oefening daarvan hem maar zweet kost. We zullen zien, of het inderdaad gevallen is. Zoolang het niet bleek, is het rubriceeren op deze manier niet gerechtvaardigd.

Ernstiger is wat volgt.

Prof. Haitjema klaagt erover, dat zijn voorliefde voor de theologie van de paradox „tot voor korten tijd als een onschuldige eigenaardigheid in een wetenschappelijk godgeleerde, die de Gereformeerde belijdenis van harte liefheeft”, werd aangemerkt 9) — maar dat thans „van verschillende zijden alarm geroepen wordt” d.

Nu is het best te begrijpen, dat voor eenige jaren het boek van Prof. Haitjema (Hoogkerkelijk Protestantisme) onder hen die thans „neo-calvinisten” heeten, welwillend ontvangen is. De tijd, waarin de gereformeerde wetenschap haar vertolkers en verdedigers op de katheders van Nederland vrijwel miste, ligt nog zóó kort achter ons, dat de (later in Assen saamgekomen) gereformeerden al blij waren, als hier en daar op belangrijke posten weer een gereformeerde stem klonk 10). Bovendien heeft de strijd tusschen gereformeerd en niet-gereformeerd vroeger om àndere vraagstukken zich bewogen, dan in den laatsten tijd geschiedt. Het is te verstaan, dat de vreugde om het feit, dat ook te Groningen weer de stem der „confessie” zou beluisterd worden uit den mond van een zich als |241 Geen sectarische eenzijdigheid| confessioneel aandienend en als zoodanig aanvaard hoogleeraar, zóó groot was, dat men meer lette op wat dezen hoogleeraar met ons vereenigde, inzake oudere strijdvragen, dan dat men dadelijk naging, of, wat hij in het nieuwe probleem der christelijke geloofskennis (met name het kentheoretische) te berde bracht, ook consequenties zou kunnen hebben, die het fundament der gereformeerde confessie zouden vermogen om te stooten. Voor nuchtere waarnemers schijnt mij de vriendelijke ontvangst van Prof. Haitjema in de pers van „het Asser neo-calvinisme” een bewijs te meer, dat de hoogleeraar goed zou doen, in een wetenschappelijk debat met mannen als Prof. Hoekstra en Dr Kraan niet direct te spreken van „Assensch neo-calvinisme”. Als de kring van Assen zóó benepen en sectarisch was, dan zou hij Prof. Haitjema niet zoo vriendelijk zijn tegemoet getreden.

Maar indien Prof. Haitjema uit recensies bewijzen wil, dat de „Asser neo-calvinisten”, die hem bestreden, van houding veranderd zijn, en dat dus de critiek de breede basis van het gereformeerd denken heeft verlaten, dan hebben wij alleen maar op te merken, dat reeds aanstonds — vóór Assen — de gereformeerde pers bezwaren heeft uitgebracht tegen Prof. Haitjema’s Hoogkerkelijk Protestantisme 11).

Wij gelooven dan ook, dat Prof. Haitjema het debat zou verhelderd hebben, indien hij naar de wijze der rustige wetenschap had gehandeld: elk argument op zichzelf bezien en niet er bij halen, |242| wat er niets mee te maken heeft. Dat het verzet tegen hem specifiek Assensch is, en daaruit te verklaren, dat is een rechtvaardiging van eigen denkresultaten, die juist zóóveel te vroeg komt, als de argumenten te laat komen 12).

Toch moeten de argumenten komen. Prof. Haitjema weet, dat in de lijn van het betoog, dat tegen hem gericht is, de uitspraak ligt: Prof. Haitjema heeft Calvijn, althans op dit ééne punt, losgelaten. Dat wil dus zeggen: in het onderhavige geding van het paradoxale karakter der geloofswaarheid (verbreking van de grondwet van het redelijk denken!) is Prof. Haitjema geen goed calvinist.

Dat de hoogleeraar nu in zijn eersten zin reeds beweert: mijn opponenten hebben Calvijn niet zuiver bewaard („neo-calvinisten”!) is te vroeg gesproken; want het gaat er juist om, dit te bewijzen, en de klacht voor zichzelf af te wijzen, door de argumenten, die men er voor aanvoerde, weg te redeneeren. |243|

HOOFDSTUK III.

Op weg naar de formuleering van het eigenlijke geschil

Willen wij nu in het onderhavige geding iets bereiken, dan is vóór alles noodig, scherp de kwestie te stellen. Met name eraan vast te houden — van beide zijden — dat de paradox in dit debat niets anders beteekent dan: de verbreking van de grondwet van het redelijk denken. Zóó is de paradox door Prof. Haitjema herhaaldelijk gesteld 13), en zóó moet ze dus gesteld blijven.

Bij de bespreking van de vraag, of inderdaad de geloofskennis, het zuivere leerlingschap van Christus’ discipelen, in dezen zin paradoxaal doet denken, komt ook een punt even aan de orde, dat wel niet rechtstreeks aan Calvijn, maar toch wel degelijk aan het historisch calvinisme ons herinnert.

Ik bedoel de kwestie van Christus’ „exegese”, en van Christus’ „katheder”.

Wat het eerste betreft: in mijn opstel over „De Paradox in de Religie” heb ik gewezen op den tekst uit Johannes’ Evangelie, dat het vleeschgeworden Woord ons God „verklaard heeft” e. „En” — zoo zegt dan Prof. Haitjema — „en zonder blikken of blozen wordt dit thema uitgewerkt op deze wijze: het Woord heeft ons van God „exegese” gegeven” f.

Maar waarom, — zoo vraag ik mij af — zou ik blikken of blozen?

Het staat er zoo in het Grieksch: „Hij, d.w.z. de vleeschgeworden Logos, Hij exegetiseerde” g. Juist Hij deed dat. |244|

Natuurlijk is dat heel anders bedoeld, dan wanneer thans een theoloog de „exegese” beoefent. Maar indien Prof. Haitjema aan de uitspraken van de Schrift zich aansluiten wil, dan komt het op de beteekenis van het grieksche grondwoord aan. Hierom werd door mij op deze typeerende uitspraak van Johannes gewezen, omdat het „uitleggen” van Christus (Hij heeft „geëxegetiseerd”) altijd onvereenigbaar blijft met de grondstelling van Prof. Haitjema: dat A gelijk is aan B; dat het in de geloofskennis gaat om een waarheid, die, als ze tot u doorgedrongen is, doet zeggen: het is zóó, maar het is óók ànders (niet: òf-òf, maar èn-èn). Als ik het grieksche woord: Jezus Christus exegetiseerde, misbruiken zou door de dwaze stelling: we hebben dus uit Christus’ mond een wetenschappelijke exegese, dan was dit woorden-spel. Maar als Prof. Haitjema niet wil uitgemaakt zien, of het grieksche woord van daareven toelaat dan wel verbiedt, te gelooven, dat Christus’ „exegese” „de grondwet van ons redelijk denken verbreekt” (zooals Prof. Haitjema wil) dan staat tegenover mijn spelen met woorden, zijn te weinig ernst maken met den inhoud van dit getuigenis uit den proloog van het Evangelie van Johannes.

Eerst als van Johannes 1 : 18 exegese gegeven is, kan beslist worden, wie hier heeft te blikken en te blozen.

We komen nog dichter bij ons doel, als we letten op het volgende: de kwestie van Christus’ katheder.

In mijn opstel over „De Paradox in de Religie”, heb ik gezegd: „het vleeschgeworden Woord heeft onder ons niet maar geflikkerd, doch gewoond, het heeft een katheder bezet en ons God geëxegetiseerd”. 14)

Over de laatste uitdrukking spraken we reeds.

Maar ook de voor-laatste kan geen genade vinden in de oogen van Prof. Haitjema, „het vleeschgeworden Woord heeft een katheder bezet”.

Deze beeldspraak noemt Prof. Haitjema h „ongelukkige beeldspraak van Ds Schilder”. En hij zou ze „ongetwijfeld hebben laten passeeren als ze niet een duidelijk symptoom ware van de rationalistische geesteshouding van het geslacht, dat zich heden ten dage |245 „Ongelukkige beeldspraak” of bijbel-woord?| geroepen acht de zuivere traditie van Kuyper’s en Bavinck’s theologie ongerept te bewaren, en ondertusschen de stellingen dezer mannen doorloopend intellectualistisch, „de rede eerend”, vervlakt”.

Dat is voorloopig wel genoeg. Een stapje verder, en de critiek van Prof. Haitjema dicht zijn bestrijders het praedicaat „roomsch” toe . . . Een paar regels verder staat dan ook iets, dat op die bewering wel wat lijkt.

Nu geloof ik, dat die „ongelukkige beeldspraak” nog zoo heel „ongelukkig” niet is. En — dat ze eigenlijk heelemaal geen beeldspraak is doch een mededeeling uit de heilige geschiedenis.

Tot haar rechtvaardiging verwijs ik ook nu, evenals reeds eerder gedaan werd, naar de Schrift. Deze geeft ons zelf de door Prof. Haitjema afgewezen terminologie in den mond.

Men leze Matth. 26 : 55: Dagelijks zat Ik bij u, leerende in den tempel.

En ook Luc. 21 : 37: Des daags nu was Hij leerende in den tempel.

Leest men deze „teksten” in samenhang met heel de Schrift en met den doorgaanden zin van de evangeliën, dan wijzen ze alle naar — de katheder van Jezus. Natuurlijk is het woord „katheder” hier anders te verstaan, dan wanneer gesproken wordt over de katheder van een hoogleeraar, of wat daarop lijken mag. En toch is er verwantschap. Want het spreken van een katheder van Jezus is toch wel meer dan spelen met woorden. Het is ook geen aanwending van „beeldspraak” — de term is van Prof. Haitjema — doch erkenning van de volle werkelijkheid. Men moet bedenken, dat het grieksche woord „zitten” (dagelijks „zat” Ik bij u, vergelijk veel andere plaatsen) verwant is met het eveneens grieksche woord „kathedra”.

Nu heeft Jezus „zittende” geleerd.

Het zou te groote gemakkelijkheid zijn, als men op dit enkele gegeven een theorie ging bouwen, als er niet meer in den bijbel te vinden was.

Maar het is óók al te gemakkelijk, als iemand zou zeggen: deze „ongelukkige beeldspraak” dient nergens voor; het woord zegt mij niets.

Immers, het „zittende leeren” heeft onder Israël 15) wel degelijk beteekenis. Jezus heeft niet alleen zich den profeet betoond, die „staat” en „roept” (in Johannes 7) als de officiëele leeraars van |246| Israël „zitten” op het feest in den tempel, precies als hiërarchische kerk-vorsten, maar Hij heeft óók „gezeten”. En dat was toch nog wel iets meer, dan een „geïnspireerde” mededeeling, dat Jezus vermoeid was, of een gemakkelijke houding aannam! Neen, het heeft deze beteekenis, dat Jezus zich iure suo officiëel onder de leeraars plaatst; dat Hij niet alleen de roepende profeet, doch ook de betoogende leeraar is; dat Hij niet alleen (als Hij „staat” en „roept”) tegen den òngeestelijken mensch zijn rede, die van boven getuigenis geeft, uitspreekt als een regen van vuur, doch dat Hij ook daarna in positieven arbeid zijn eigen boodschap, hoezeer hemelsch van oorsprong (Joh. 3), hier beneden bewaart en effect doet hebben, en ze giet in den menschelijken leer-vorm. De overgang van het werkwoord „zittende leeren” tot het andere: „van een kath-eder leeren”, is heusch geen woordenspelletje van mij; nieuwtestamentici hebben reeds lang geleden ons den weg gewezen. Citaten zijn voor ieder, die wil, te geven. We zullen ze hier niet afdrukken. We volstaan met een verwijzing naar Prof. Dr F.W. Grosheide, die opmerkt, dat men in het Oosten doorgaans zittend onderwijst (Jezus verzamelt dan ook leer-lingen), zooals blijkt uit Markus 4 : 1; 9 : 35; 13 : 3; Lukas 4 : 20. De „zittende houding” verraadt den officiëelen, den beroeps-leermeester; want „tot op den dood van Gamaliël I, Paulus’ leermeester, zat de meester, stonden de leerlingen. 16). Zie ook Matth. 13 : 2. Aan „inlegkunde” behoeft niemand te denken. Erkende exegeten als Th. Zahn zeggen b.v., dat Christus, door zijn nederzitten, waarbij dan misschien in het geval van de bergrede een steen hem tot kathedra gediend heeft, opzettelijk te kennen geeft, dat Hij niet maar (als in Joh. 7) „staan” en „roepen”, en zijn profetisch „neen” zal stellen tegenover het college van Israëls leeraars, maar óók zijn eigen „ja” uit-een-zetten zal in een langere voordracht. De „kathedra” is het symbool van het leerambt, zegt Zahn. Matth. 23 : 2 (zie noot Matth. 5 : 1). Slechts bij uitzondering, als het meer op het profeteeren, dan op het „leeren, het onderwijzen” aankomt, stond een prediker, Hand. 2 : 14, 13 : 16, Joh. 7 : 37 (Zahn). Door te gaan zitten onder de zittende rabbi’s en volksleeraars maakt Christus zich kenbaar als profeet, die ook zijn openbaringsinhoud langs de banen van het menschelijk denken weet te doen heengaan; die niet vraagt, of |247 De via media tusschen rabbi Jozua en dr Haitjema| Religion lehrbar ist; want zijn boodschap kòmt wel van boven, maar gaat met ons mee hier beneden, en wordt daar werkzaam en overwinnend. 17)

Deze dingen zijn niet zonder beteekenis. Oude Joden reeds, lofzeggers van rabbijnen en van rabbinale wijsheid, hebben vaak getoond, dat zij geen tegenstelling zien tusschen katheder-onderricht en transcendente waarheid. Rabbi Jehosjoea, b.v., die eens den tot katheder bestemden steen van Rabbi Eliezer kuste, onder plechtige verzekering, dat deze steen-katheder geleek op den berg Sinaï, en dat de man, die erop „zat”, op de heilige bondsark geleek 18), die man met zijn steen-kussenden mond is mij ten slotte op dit eene punt liever en schijnt mij dichter bij de waarheid, dan wie het wijzen op Jezus’ katheder — mensch onder menschen, leeraar onder leeraars, katheder onder katheders — rangschikt onder de „ongelukkige beeldspraak”. En als we nòg een vergelijking erop wagen mogen, welnu: dan is, al verschillen wij ook van meening met hem, Emil Brunner ons nog liever dan Prof. Haitjema. Neen, Emil Brunner, in zijn boek „Der Mittler”, gaat ook niet op onze wegen. Wat hij van de paradox zegt en van Kierkegaard citeert, is sprekend genoeg (S. 297, 301/2). Toch heeft hij over den katheder van Jezus wel meer nagedacht dan Prof. Haitjema laat blijken, als deze het heeft over „ongelukkige beeldspraak”. Jezus, zoo zegt Emil Brunner, beweegt zich midden in de zedelijk-religieuze traditie van zijn volk, en eert deze. De tempel is Hem heilig. In de synagoge leert Hij op de manier van de rabbijnen (van een katheder, zouden wij zeggen, „nach Rabbinerart”). En hij, Brunner, zegt, volkomen terecht, dat eerst na erkenning en in-rekening-brenging van deze gegevens, het probleem van Jezus’ messiasschap kan worden aangepakt (330/1).

De kussende rabbi Jehosjoea en ik zijn twee.

En Emil Brunner en die rabbi en ik zijn er waarschijnlijk wel drie. |248|

Maar ze hebben, meen ik, op Prof. Haitjema (voorzoover deze zijne apologie betreft) althans dit voor, dat zij, ook bij een gewoon-menschelijken „katheder”, de lijnen van de transcendente èn de immanente openbarings-werkelijkheden ontdekken, en zich niet van katheder-meditaties ontdoen door een gebaar tegen „ongelukkige beeldspraak”. Waar het Woord is, daar heeft het in hun oogen altijd zijn eigen heerschappij. Het Woord is altijd ongebonden en kan een katheder wel aan, omdat het zich ervan bedient, en nooit erdoor beschadigd wordt; want het kiest souverein zijn eigen vormen voor zijn eigen inhoud.

Inderdaad, het gaat zélfs bij dien „katheder” om diepe vraagstukken. Het geschut, dat Prof. Haitjema in stelling brengt, is toch wel wat al te grof, als hij de lieden van het z.g. „Asser neo-calvinisme” maar dadelijk rangschikt onder hen, die niet eens meer af-glijden naar, maar reeds rondom vastgezogen zitten in „rationalistische geestesgesteldheid”.

Neen, ik zal me hier wel wachten voor de bewering, dat Prof. Haitjema, als hij een bijbelsche mededeeling onder de „ongelukkige vormen van beeldspraak” rangschikt, daarmee den bijbel te kort wil doen, of niet rekent met de menschwording van den Zoon Gods.

Maar ik geloof toch wel te mogen zeggen, dat heel het vraagstuk van de vleeschwording des Woords hier achter ligt. De parallel is vaak getrokken tusschen Christus’ goddelijke en menschelijke natuur eenerzijds en het Woord Gods en de Schrift anderzijds. Juist als men die beide elementen telkens handhaaft, het goddelijke goddelijk latende, en het menschelijke als volkomen en zuiver menschelijk eerend, juist dàn begint het probleem pas.

En zoo is het ook hier.

Laat Jezus’ katheder een gewone katheder zijn, een leeraarszetel, zooals er onder Israël duizenden waren; en laat Hem van dien zetel spreken in menschentaal, tot menschenharten, de werkelijkheid omtrent God (hetgeen Hij „gezien en gehoord” heeft, Joh. 3), dan begint daar pas het probleem van de „spanning”. En dat woord „spanning” is immers ook zoo vaak in den mond van Prof. Haitjema? Hoe is de verhouding tusschen het goddelijke en het menschelijke? Hoe is de relatie tusschen den vorm der prediking en haar inhoud, als de Zoon preekt van een katheder? Hoe is tusschen „Logos” en „ratio” i hier verband gelegd?

Als men aan het echt-menschelijke in de Godsopenbaring in den |249 De Logos op een katheder — juist een „spannings”-woord| Christus ook maar iets te kort zou doen, of ook een bepaalden trek in het bericht van Christus’ menschelijke leer-werkzaamheid veronachtzamen zou, en onder de te verwaarloozen gegevens begraven; — of als men verklaart „niet in te kunnen zien, hoe zelf-openbaring Gods van een katheder is te wachten”, dan hebben wij wel problemen genoeg, maar in het vraagstuk der geloofs-kennis hebben we dàn geen probleemstelling meer van de gereformeerde confessie. Dan bouwen we de belijdenis niet uit, en hebben haar niet verdiept, maar haar eenheid verbroken.

Toch zal het vraagstuk van de wegen onzer geloofskennis niet te scheiden zijn van de christologie.

En toch zal de theologie hier het eerste woord moeten nemen en niet de filosofie.

En het katheder-gegeven is, als men de kwestie zoo stelt, minstens even groot en even vol van mysterie, als de krib van Bethlehem en het kruis van Golgotha, en — die andere „katheder”, die thans voor Christus, ook als Profeet, in den hemel geplaatst is, nu Hij „zit”, ook om te leeren en te profeteeren, door het ambt, aan de rechterhand van den troon der majesteit in de hemelen.

Dit althans zegt Calvijn. Maar die komt straks nog wel aan de orde.

’t Was maar een illustratie, maar ze toont op eigenaardige manier dat Prof. Haitjema langs zijn „bestrijders” heen redeneert.

Ze bewijst ook, dat hij wel zichzelf vrijmoedig begeeft onder het gezelschap der in „spanning” levende en in „spanning” denkende menschen, maar in dat gezicht op zichzelf en de zijnen, een „spannings”-woord van anderen wegdoet op den grooten hoop der ongelukkige beeldspraak-vormen.

Want juist als men den „Logos” op een „katheder” ziet, juist dàn komt het mysterie, en — zoo men het woord nu „eens” hebben wil — de spanning.

Prof. Haitjema heeft zich dan ook zóó spoedig van deze „katheder-kwestie” afgemaakt, dat hij eigenlijk zichzelf |250| tegenspreekt. Hij verwijt aan de „Asser neo-calvinisten” (onder wie dan ook ik gerangschikt word) een „vreemd zijn” aan het „eschatologisch moment aller geloofskennis”; j zij „redeneeren althans er heel gemakkelijk over heen” k. Zoo heelemaal zonder spanning; rationalistisch dus.

Maar in hetzelfde artikel schrijft de hoogleeraar ook met hetzelfde gemak precies het omgekeerde.

Aldus.

Prof. Haitjema herinnert aan wat ik aldus schreef:

„Natuurlijk ontkent de calvinist geen oogenblik, dat er dingen in de openbaring zijn, waarvan hij de eenheid niet vermag te begrijpen. Het beeld is gebruikt van een touw, dat afhangt naar beneden uit een zoldering. Wanneer in den zolder twee gaten geboord zijn, en het touw is boven den zoldervloer één en ongebroken, dan ziet de man, die beneden staat toch twee touwen. De hoogere eenheid ontgaat hem. Het verschil is nu dit: Barth-Haitjema, Kierkegaard enz. zeggen: de tweeheid van het touw is het eigenlijke: de eenheid aan den bovenkant is maar schijn. De calvinist zegt: dat ik er twee zie, is maar de bijkomstigheid. Boven zijn ze één, en ik zal het ééns mogen zien. Barth zegt halleluja bij de splitsing, de calvinist bij de eenheid. Ja, als ’t erop aankomt, zegt Barth niet eens halleluja; want heel deze beeldspraak blijkt hem een onmogelijkheid.” 19)

Hieraan knoopt Prof. Haitjema zijnerzijds dan weer volgende opmerking vastl:

„Het beeld is niet onaardig, alleen moet de toepassing wat anders zijn: Barth weet zijn plaats onder de zoldering (= in dit aardsche leven) en roemt in Gods genade, die een zondaar verzoent en op verlossing doet hopen. De calvinist Schilder springt onder een jubelend halleluja telkens tegen de zoldering aan, om door krampachtige „redeneeringen” de hoogere eenheid te grijpen, die in de volle verlossing, in de opneming in Gods heerlijkheid, pas geschonken wordt.”

Ik geloof niet, dat deze „beeldspraak” van Prof. Haitjema heel veel verder brengt. Ik zal er ook niet verwoed „tegen aan springen”. Maar ik zou wel willen vragen, of, als het nu inderdaad zóó stond, het „aanspringen” tegen den zolder niet eerder eschatologische beleving is, dan het rustig op den beneden-vloed blijven staan? Indien de paradoxen-leer, dat Gods openbaringswaarheid verticaal ons |251 Vermetelheid of „hijgende” gehoorzaamheid?| platte vlak snijdt, ons niet doet „springen”, ons niet in heftige „bewogenheid” brengt en in de „spanning”, dan maakt ze ons quietistisch, passief. Ik geloof, dat het gevaar niet denkbeeldig is. En ik heb al gezegd, waarom ik dat geloof. 20) Ik geloof zelfs, dat men op het standpunt van Prof. Haitjema (als het maar consequent doorgevoerd werd) niet eens meer zijn polemiek met anderen kan volhouden. De vaderen der confessie hebben b.v. tegen de leer van Rome inzake het heilig misoffer en de transsubstantiatie, onder meer (!) ook geopereerd met argumenten, ontleend aan de rede des menschen, met „katheder-wijsheid”. Rome’s opvatting, zeiden ze, is niet alleen boven de rede (dat hindert niet, dat willen we juist zien als eerste voorwaarde voor allen geloofsinhoud), maar ze is ook tegen de rede. Ik geloof, dat de confessioneele hoogleeraar Haitjema tegen Rome anders polemiseeren zal, dan de confessioneele vaderen deden. 21)

Maar dit doet thans niet ter zake. Indien men geen quietist wil zijn, maar juist in een „spanningsvol” leven het waarachtige bewijs ziet, dat God ons heeft aangeraakt en dat zijn waarheid ons heeft „doorsneden”, welnu, is het dan zoo èrg, dat een calvinist „springt naar den zolder”, om te grijpen het mysterie wat daarachter ligt?

Och neen, het is heelemaal niet erg. En dat wil Prof. Haitjema ook niet beweren. Maar hij ziet in dat zoeken naar de eenheid een vermetelheid, terwijl wij juist gelooven, dat het is gehoorzaamheid, een „hijgen”, naar de „geboden” (geboden zijn hier natuurlijk niet alleen wetsartikelen, maar ook openbaringswoorden in algemeenen zin). Prof. Haitjema heeft niet gezien, dat de calvinisten, die hij bestrijdt, niet alleen in spanning zijn als ze grijpen met tastende handen „naar den zolder”, maar dat ze het werken al dadelijk beneden „bij den katheder”, den katheder van Jezus Christus. Want die geeft ons, op den beganen grond, de spanning van God en mensch in eenigheid des persoons.

Een paradox, in den zin van Calvijn, niet van Prof. Haitjema. |252|

HOOFDSTUK IV.

Waarde of waardeloosheid van het „schriftbewijs”

De kwesties van het voorgaande hoofdstuk: Christus als exegeet, en Christus’ katheder, brachten ons op het terrein van het „Schriftbewijs”.

De vraag komt hier aan de orde, vooral als men de opinie en de redeneer-methode van Calvijn wil weten, welke waarde al of niet is toe te kennen aan dergelijke uitspraken van de Heilige Schrift.

Nu kan men over de waarde van „bewijsplaatsen” zeer verschillend denken; en over de aanwending ervan, gelijk ze tot nu toe gebruikelijk was, nog meer.

Dit neemt evenwel niet weg, dat wij de uitspraken der Schrift toch wel degelijk tot grondslag willen nemen van wat wij gelooven; ook, wanneer het over het begrip der „openbaring” gaat.

Wat doet nu Prof. Haitjema met het bewijs uit de Schrift in dit debat?

In mijn „De Paradox in de Religie” heb ik gepoogd, stuk voor stuk de door Prof. Haitjema als bewijs voor het paradoxaal karakter der waarheid aangevoerde teksten te bespreken, en aan te toonen, dat zij door hem geheel ten onrechte voor dat doel waren aangewend, omdat de hoogleeraar m.i. erin lei, wat er niet in lag.

Merkwaardig is nu, dat Prof. Haitjema thans van geen van die teksten iets zegt. Het eenige antwoord op wat ik dienaangaande opmerkte, is in deze woorden besloten m:

„Natuurlijk, Ds Schilder moet zich beijveren om alle paradoxen weg te werken, ook uit den inhoud der H. Schrift. Hij redeneert en redeneert . . . want hij moet de hoogere eenheid vinden” . . .

Maar — is ook dit niet weer te gemakkelijk? Indien Prof. H. werkelijk meent, dat ik kunstmatig de paradoxen wegwerkte uit |253 Op „Schriftbewijzen” verder „bouwen”, of niet?| de door hem genoemde plaatsen, dan moet hij aantoonen, dat ik valsch exegetiseerde en elementen eruit wegwerkte, die er in opgesloten lagen. Zoolang hij dat niet doet, is het een bloote ontkenning van mijn bewering, dat Prof. Haitjema in die bijbelplaatsen lei, wat er volstrekt niet in begrepen was.

De hoogleeraar vervolgt m:

„Stuk voor stuk meent hij (K.S.) mij (Prof. H.) de Schriftbewijzen voor het paradoxaal karakter der heilswaarheid uit de hand te kunnen slaan . . . Alsof ik „bewijzen” had willen geven waarop ik verder mijn „redeneeringen” bouw!”

Dit laatste wil Prof. H. dus niet van zich gezegd hebben. Het valt tegen. Afwijzing van een ongeoorloofd tekstgebruik beteekent nog niet, dat men niet allereerst de Schrift met gezag moet laten spreken, om daarop redeneeringen te bouwen.

Ik geloof, dat deze zelfverdediging van Prof. Haitjema heel onopzettelijk en onwillekeurig de klacht ondersteunt, die ten opzichte van Barth eens geslaakt werd: dat n.l. de „teksten” van de Schrift als paradigmen voor zijn stelsel vaak moesten dienen, inplaats van normatieve uitspraken te mogen worden, die zijn denken hadden te leiden en te beheerschen. Want inderdaad, wij mochten van Prof. Haitjema verwachten, dat hij „redeneeringen bouwt” op „teksten”; en ze laat vallen, als die „teksten” werkelijk iets anders blijken te zeggen, dan hij eruit afleidde. Waartoe diende trouwens dit Schriftbewijs, in Hoogkerkelijk Protestantisme, als het zoo bedoeld is, als nu gezegd wordt?

Hoe dit zij, indien Prof. Haitjema zich als pur sang calvinist wil aandienen (waarover straks) dan worde bij voorbaat vastgesteld, dat hij hier reeds nadrukkelijk zich van Calvijn losmaakt in het vinden van een methode voor zijn geloovig denken. Want Calvijn wil het wel degelijk van zich zelf gezegd hebben, dat hij „bewijzen” uit de Schrift geven wil, „waarop hij verder zijn redeneeringen bouwt”.

Verder zegt de hoogleeraar n:

„Met godsdienstwetenschappelijke wijsheid van Clemen en Deissmann word ik zelfs verslagen, waar ik beweerde, dat Paulus’ woord in Gal. 2 : 20 („ik leef, doch niet meer ik, . . .” enz.) paradoxaal is. Ik kan het niet helpen, dat ik liever naar Calvijn grijp en bij hem in de uitlegging van Gal. 2 : 20 lees: „het is een |254| paradox, huiveringwekkend voor de rede (a ratione abhorrens), dat ge, waar ge toch oogenschijnlijk leeft zooals alle menschen, toch ontkent, dat het uw eigen leven is . . .”

Dit is dan het slot van het artikel. De klap op de vuurpijl.

Maar wat ervan te zeggen?

We zullen in ons volgend hoofdstuk nog wel nader op deze merkwaardige plaats uit Calvijn terugkomen, en dus op dit moment maar niet al te breed uitmeten, dat Prof. Haitjema het latijn van Calvijn hier verkeerd vertaalt. En dat hij het eigenlijk in zijn tegendeel verandert. Want het loopt tenslotte weer hierover: het leven van den christen (niet meer ik leef, doch in mij leeft Christus) is volgens Calvijn wel tegen de „rede” van den „natuurlijken” mensch, maar het is niet in dien bijzonderen zin van Prof. Haitjema (verbreking van de grondwet van het redelijk denken!) paradoxaal voor den „geestelijken” mensch (1 Corinthe 2). Zóó is het gezegd van den kant van het „Assensch neo-calvinisme”. Zóó, en niet anders.

En, laat ons nu eens even aannemen, dat Prof. Haitjema hier Calvijn goed citeert, is dit dan zijn Schriftbewijs?

Of zijn dogmenhistorisch bewijs?

Neemt de hoogleeraar genoegen met het bestaan van een paradoxalen klank, ergens bij Calvijn?

Maar dan is er reden te meer om over het Schriftbewijs te spreken.

Want dan stellen we weer voorop, dat o.i. de groote lijnen van wat de Schrift ons leert, nooit verwaarloosd mogen worden, om te blijven staan bij een losse uitspraak, uit haar verband gerukt. Dat behoort ook tot de principes van Calvijns werk- en redeneermethode.

Neem dus even aan, dat Calvijn werkelijk den inhoud van Gal. 2 : 20 paradoxaal genoemd heeft, moet dan Prof. Haitjema volstaan met het opvangen van den paradoxalen klank? Of moet hij vragen naar de groote lijnen van Calvijns constructie? Alsmede naar die der Heilige Schrift?

Het antwoord kan niet twijfelachtig zijn.

Wie gebruikt het woord „paradox” niet? Maar Prof. Haitjema zal moeten aantoonen, dat in Calvijns kommentaar op Galaten 2 : 20 het begrip „paradox” beteekent, wat Prof. H. ervan maakt: een verbreking van de grondwet van het redelijk denken. Daarover en daarover alleen, loopt de strijd. En op dat punt laat Prof. Haitjema zijn wapenrusting ongebruikt. Hoe kan de hoogleeraar |255 Terug naar 1 Corinthe 2| zich met dien enkelen klank: „paradox”, in Calvijns kommentaar op Gal. 2 : 20 22) verblijden?

Indien zijn betuiging, dat hij „liever naar Calvijn grijpt”, indruk maken zal, dan moet de hoogleeraar ons eens toonen, dat Calvijn zegt: A is hetzelfde als niet-A; A is B.

Een enkel voorbeeld diene ter verduidelijking. Een man als Schaeder 23) zegt óók: ja, het geloof is paradox. Maar straks gaat hij even luid zeggen: het is niet paradox . . . in den zin, waarin het door Prof. H. bedoeld wordt; en geeft hij uitvoerige critiek op Kierkegaard.

Kom, laat òns ook eens grijpen naar Calvijn. En dan eens zijn meening vragen, waar hij een forsche lijn trekt.

Lees hem maar eens na op 1 Corinthe 2, het machtige hoofdstuk, waarheen we tegenwoordig weer terug moeten keeren. Wat is dan de uitkomst?

Deze: dat Calvijn ons naar het hart der kwestie terugleidt; en dan anders leidt dan Prof. Haitjema doet. Prof. Haitjema ziet den grooten hervormer Calvijn zelf „waarschuwend den vinger opheffen” tegen mij. Hij hoort Calvijn, in zijn vermaning zeggen: „het geloof strekt zich uit naar wat nog komen moet, wat nu nog niet bestaat. Want zoodanig is hier (op aarde) de toestand der geloovigen, dat zij veel meer dooden gelijk zijn dan levenden . . ., dat zij menigmaal van God verlaten schijnen, en den dood steeds nog in zich omdragen . . .”

Maar wat heeft dat met het vraagstuk te maken, of nu inderdaad juist de „geestelijke mensch”, de mensch, in wien de „Geest” gesproken heeft en spreekt, tot de ontdekking komt, dat God de grondwet van het redelijk denken verbreekt? Prof. Haitjema leze eens, wat Calvijn zegt over 1 Cor. 2. Als Paulus schrijft, dat de „geestelijke mensch” (die dus niet meer de „natuurlijke”, onwedergeboren mensch is) „alle dingen onderscheidt”, dan verklaart Calvijn, dat die geestelijke mensch een zóó vaste en sterke kennis heeft van de verborgenheden Gods, dat hij met zekerheid de waarheid onderscheidt van de leugen, en de goddelijke leer van de menschelijke verzinsels, en dat hij volstrekt geen wartaal spreekt.

Natuurlijk mag men niet vergeten — aldus gaat Calvijn verder — dat dit voorrecht van den geestelijken mensch niet in zijn persoon |256| zijn oorzaak vindt, maar aan het Woord Gods te danken is; immers, de menschen Gods, die „geestelijk” geworden zijn door Gods Heiligen Geest, zij volgen dat Woord. En hun oordeel wordt op grond en ook uit kracht van dat Woord Gods gevormd.

De geloovige, geestelijke mensch „onderscheidt” alle dingen, leert Paulus. En Calvijn leidt daaruit af, dat God aan de zoodanigen den geest der onderscheiding geeft; zij behoeven niet te twijfelen tusschen waarheid en leugen; integendeel zij kunnen weten, en vaststellen. 24)

Als Calvijn zoo „halleluja zingt” — om met de ironie van Prof. Haitjema te spreken — dan doet hij geen letter af van wat zooeven Prof. Haitjema in herinnering bracht, toen hij Calvijn hoorde zuchten over de geloovigen, die meer dooden dan levenden gelijken. In hetzelfde verband toch zegt Calvijn, dat de geloovige nog telkens grove onwetendheid heeft en gevaar loopt, tot dwaling te vervallen. 25) Máár: — dat doet niets af van het voorgaande. De oplossing is gemakkelijk: zegt Calvijn. Immers, naar de mate van de geestelijke gaven, die God door den Geest aan den wedergeborene geeft (den „geestelijken mensch”), naar die mate zal hij, naar waarheid, en met zekerheid, als geestelijk mensch zich zijn oordeel vormen. 26) En zoo komt er een leerambt, dat als met den mond Gods spreekt; een gave, die daarna heel de kerk toekomt. 27) Christus plant zijn „katheders”. |257 Geen verbreking, maar herstelling|

Dit zijn toch wel andere klanken, dan Prof. Haitjema liet spreken. Waar is hier de paradox van Barth en Haitjema?

Prof. Haitjema heeft telkens voor een deel op den „geestelijken” mensch overgedragen, wat Paulus van den „natuurlijken” mensch zegt.

Maar dat mag niet. Dat is, wetenschappelijk gesproken, ongeoorloofd. De hoogleeraar mag van Calvijn zooveel citeeren, als hij wil, om te bewijzen, dat de hervormer het geloof bóven de rede, bóven het begrijpen (ook van den „geestelijken mensch”) verre uit ziet gaan. Wie heeft dat betwist? Dàt behoeft Prof. Haitjema waarlijk niet tegen het „Assensch neo-calvinisme” te verdedigen. Daar weet men het ook wel, dat de geloofskennis bij Calvijn „de bevatting van hem, die haar bezit, verre te boven gaat”, gelijk ze ook langs gansch anderen weg tot stand komt, dan waarin wij gewoon zijn tot kennis te geraken. 28) Maar: bóven de rede uitgaan, is iets anders dan: de rede aan het kruis geslagen zien, en dat door God zelf, die haar zou doen ontdekken: A is B. Prof. Haitjema zegt: het geloof is het kruis voor ons redelijk denken. Calvijn zegt: het geloof is geen „sacrificium intellectus”; het offert het redelijk denken niet op (het wordt er integendeel in geheiligd, gezuiverd, hersteld, verlost). Het „schenkt ons een zekere en heldere kennis van wat ons anders onbegrijpelijk zou wezen”.

En wat die beperktheid van ons denken betreft: „God heeft met die beperktheid rekening gehouden door slechts zóóveel te openbaren als ter zaligheid geweten moet worden en wij verdragen kunnen. Op zichzelf beschouwd is daarom de kennis, die wij uit de Schrift putten, allerminst duister. Alleen in vergelijking met de zooveel rijkere kennis van het hiernamaals kan ze raadselachtig genoemd worden”. 29)

Reeds uit deze zeer voorloopige bespreking blijkt, dat, niet wie het hiermee eens is, doch wie Prof. Haitjema volgt, in dezen — als ’t bewust volgehouden wordt — „neo-calvinist” is.

Maar nu komt er nog iets. |258|

HOOFDSTUK V.

Het „citaat” uit Calvijn

In het voorgaande hoofdstuk hebben we eens voor een oogenblik ondersteld, dat Prof. Haitjema inderdaad goed gelezen had, toen hij Calvijn in zijn kommentaar op Galaten 2 : 20 hoorde zeggen, dat wat Paulus in die bekende plaats schrijft, paradox is.

We zullen nu even nader daarop in dienen te gaan en Calvijn eens rustig naslaan.

Helaas zal ons dan blijken, dat Prof. Haitjema, die zich wil legitimeeren als calvinist, met een citaat uit Calvijn, en dienovereenkomstig zijn opponenten wil teekenen met het suggestieve woord: neo-calvinisten, op dit punt Calvijn geheel en al verloochent.

Niet zonder verheffing van stem verklaart in het slot van zijn artikel Prof. Haitjema, dat hij, liever dan mijn argumentatie inzake zijn Schrift-gebruik te aanvaarden, „naar Calvijn grijpt”.

Prof. Haitjema heeft dus naar Calvijn gegrepen.

Hij heeft het citaat niet van een ander, b.v. van Peter Brunner, maar heeft Calvijn zelf opgeslagen.

Goed.

En Prof. Haitjema heeft bij Calvijn — uitlegging op Galaten 2 : 20 — dit gelezen n:

„Het is een paradox, huiveringwekkend voor de rede, dat ge, waar ge toch oogenschijnlijk leeft zooals alle menschen, toch ontkent, dat het uw eigen leven is . . .”

Het is jammer, dat niet alleen Prof. Haitjema de foutieve vertaling van het latijn van Calvijn heeft gegeven, waarop ik reeds |259 Een paradox, niet aanvaard, doch ontkend| in het voorbijgaan wees, maar dat hij ook nog op een andere manier het latijn van Calvijns tekst onzuiveer weergeeft. 30) [1]

Maar nog meer valt te betreuren, dat de hoogleeraar het misverstand, dat bij Peter Brunner met betrekking tot dezen zin van Calvijn blijkt te bestaan, ook bij zichzelf aanwezig toont, hetzij dan „voor het eerst” (als hij Calvijn zelf ter hand nam) „of bij vernieuwing” (als hij Brunner op zijn woord geloofd heeft.

Immers, P. Brunner en Prof. Haitjema doen beide hun best, om te bewijzen, dat Calvijn hier een paradox stelt, terwijl de nuchtere waarheid is, dat hij er juist een wegredeneert.

Want als men maar goed leest, wat Calvijn zegt — zie 31) [2] hierachter het citaat — dan blijkt, dat Calvijn niet zegt: ik zie een paradox; maar hij redeneert als volgt:

1. Paulus’ woorden (in Gal. 2 : 20) moeten zóó en zóó verstaan worden.

2. Men zou daartegen kunnen inbrengen: maar dat is toch niet juist, dat strijdt toch met de rede, dat is een stelling, die voor nuchtere redeneering terugschrikken moet, die daar niet tegen bestand is.

3. Evenwel, op die tegenwerping, dat de rede het niet rijmen kan, antwoordt Paulus, dat het geloof de eenheid ziet; gij leeft als christen wel een gewoon lichamelijk leven („in het vleesch”), maar uw eigenlijke bestaan ligt in het niet zintuigelijk-waarneembare. Het geloof ziet geen paradox (geen innerlijke tegenstrijdigheid) daar waar de opponent van Paulus een paradox stelt.

Gaat het nu aan, dat men zich op Calvijn beroept, om hem de paradox in de schoenen te schuiven, die hij juist wegwerkt? Als men naast den latijnschen zin uit Calvijns kommentaar op Galaten nu eens den tekst van zijn fransche preek over denzelfden tekst gelegd had, zou te eerder gebleken zijn, dat niet Calvijn, maar een denkbeeldige bezwaarde tegen Paulus’ uitspraak het verwijt, (de tegenwerping) van paradoxaliteit had gericht. Zoodra Calvijn |260| die paradox kan wegredeneeren, heeft hij Paulus’ woord en zijn exegese daarvan gehandhaafd. Een exegese, die op paradoxen rust, begeert hij juist niet. 32) [3]

In Galaten 2 : 20 zegt Calvijn dus niet (op de manier van Prof. Haitjema): dat de waarheid, die het geloof grijpt, strijdt tegen logische denkwetten, maar dat ze ontgaat aan de waarneming (sensus, niet ratio). Dat is toch wel heel wat anders. |261|

HOOFDSTUK VI.

Calvijn — en de logische „absurditeit”

Intusschen, dit is het eenige niet.

Wie Calvijn leest, ziet hem heusch niet alleen in Galaten 2 : 20 bezig, de stelling dat het geloof de denkwet verbreekt, weerspreken.

Indien wij volstaan zouden, met alleen op dit punt Prof. Haitjema te controleeren, zou de polemiek straks weer op een ander détailpunt zich kunnen voortzetten.

Neen — deze plaats is de eenige niet.

Telkens weer ziet men Calvijn „zich beijveren om alle paradoxen weg te werken uit den inhoud der Schrift”. Dit laatste verwijt Prof. Haitjema aan den „Asser neo-calvinist”; — het zij zoo. Maar — Calvijn valt, àls het een oordeel is, onder hetzelfde oordeel.

Let eens op dit contrast: Barth-Haitjema zeggen: men moet de paradox niet wegwerken, want men grijpt pas de geloofswaarheid, als men ziet, dat God het paradoxale kruis ons oplegt, dat alleen in de paradox (rede-doorbraak) de waarheid ligt.

Maar nu Calvijn?

Als hij in zijn kommentaar op Romeinen 6 : 1 toegekomen is aan de woorden: „Wat zullen wij dan zeggen?”, dan merkt hij op, dat het geen wonder is, dat het vleesch (de bedorven rede van den zondigen „natuurlijken” mensch) op klippen stoot, omdat de inhoud der prediking aan die (onwedergeboren) rede allerparadoxaalst voorkomt. Maar het geloof, dat zich een christelijke „leer” opbouwt, „grijpt naar de hoogere eenheid” — die Prof. Haitjema zoo volstrekt verbiedt te zoeken, — want: — het wil geen absurditeiten in zijn leer.

Terwijl Prof. Haitjema — alweer verwarrend den „geestelijken” en den „natuurlijken” mensch — zijn repliek inleidt met een motto uit Calvijn o (dat er voor de menschelijke rede niets „absurder” is, dan |262| te hooren, dat God sterflijk mensch wordt, enz.), daar zegt Calvijn: ge moet wel verstaan, dat de niet-christelijke rede het absurd vindt, maar de christelijke leer die absurditeit weet te doen versmelten. 33) [4]

Is het afgaan op dit motto, en op den klank van het absurde, niet al te veel een klankentheologie geworden? 34) [5]

En is het niet lichtvaardig, op onjuiste vertalingen een theorie te bouwen? 35) [6]

En is het niet een verwarring van begrippen, als de uitspraak van Calvijn, dat het geloof grijpt naar wat men niet zien kan, wordt uitgelegd in dezen zin, dat het geloof „ziet" een waarheid — en een tegenwaarheid, A, maar ook B? 36) [7]

Het paradoxale (verbreking der logische denkwetten), — Calvijn moet er niets van hebben. Zoodra hij ziet, dat schijnbaar twee gedachten elkaar uitsluiten, zegt hij: vergeet niet, dat er toch een eenheid is. Onophoudelijk schrijft hij: „het lijkt absurd, — máár . . .”

Om een voorbeeld te noemen: in Galaten 2 : 19 zegt Paulus eerst: „ik ben door de wet der wet gestorven”. Paulus is gestorven dus. Hij laat evenwel daarop volgen: „opdat ik Gode leven zou”. Er is dus leven in gestorven zijn. Dat klinkt paradoxaal, maar Calvijn merkt op: dat lijkt maar zoo. Immers: dat sterven is eigenlijk geen wezenlijk sterven, maar het werkt een beter leven. Dus niet: dood is leven (A is B), maar: beëindigen van een doodstaat is overgang tot leven; leven is leven; A is A 37) [8]. God, zegt Calvijn, God redt ons uit een schipbreuk; en brengt ons zoo tot het leven. Dat is niet paradoxaal. Want in den zin van Prof. Haitjema klinkt een àndere stelling paradoxaal: God laat ons verdrinken en dat is nu: ons redden uit het water.

Met paradoxale klanken vergenoegen we ons niet. We houden Prof. Haitjema aan zijn eigen definitie: dat God verbreekt de wetten van het logisch denken.

|263 De geloofsinhoud — niet absurd volgens Calvijn| En nu behoeft Prof. Haitjema niet aan zijn bestrijders te verwijten, dat de z.g. „calvinistische koningsmensch” — te veel eer! — redeneert en redeneert p; of, dat hij zou vergeten, dat wij op aarde zondig zijn, of dat hij, rationalistisch, de „rede zou eeren” q.

Zij weten het ook wel, de z.g. neo-calvinisten, dat de rede door de zonde verdorven is; dat de zondige mensch de leugen liefheeft, en uit zichzelf niet tot de waarheid komen wil en dat dáárdoor zijn verstand, zijn rede, tegen wat ze nog ervan greep, vijandig staat (Rom. 1). En als zij het al niet wisten, dan zou Calvijn het hun wel geleerd hebben. 38) [9] Hij heeft zelfs tegen Pighius met hand en tand verdedigd, dat de rede moet wedergeboren worden. 39) [10]

Maar zij weten nog meer.

Zij weten ook, dat de geloovige met bewustheid die redeneering „des vleesches” overwinnen moet; dat hij dat kan, in beginsel, niet doordat zijn denken „gebroken” wordt, maar omdat het in beginsel verlost is, en door de liefde anders, en beter, en uit de eenheid des geloofs, ziet.

Het is weer Calvijn, die het zoo zegt.

Als Calvijn 2 Petrus 1 : 19 leest en verklaart, dan zegt hij, dat weliswaar aan de ongeloovigen de Schrift „duister” is, maar dat de gehoorzaamheid de geloovigen de Schrift als een lichtend licht doet zien 40) [11].

Prof. Haitjema zal zeggen: daar wil ik juist naar toe.

Maar het is toch niet daarheen, dat hij gaat.

Want zijn opvatting is, dat God onze rede kruist, en alle logische denkwet. Calvijn evenwel zegt, dat God onze bedorven rede breekt, en ons tot de ware „logica” in den Logos terugleidt.

Niet „de” rede wordt doorbroken, maar de valsche rede (de vleeschelijke).

En dat is niet een daad van God, die op ons neerploft als een paradox; waarbij we verpletterd worden; maar het is, volgens Calvijn, behalve een werk van den Barmhartige, toch ook een daad van den verlosten mensch zelf; een daad, die hij bewust, God en zichzelf kennend, kan verrichten met zijn vrijgemaakt verstand. Hij wordt niet slechts gebroken, maar hij breekt ook zelf. Zijn rede wordt niet alleen geofferd, maar hij offert (en daarin is hij „koningsmensch”) —, hij offert zelf zijn bedorven rede-bedenksels. |264| Zoo wordt hij een levende offerande Gode, zegt Calvijn. 41) [12] En aldus wordt de geloovige gelijk aan Abraham. Want Abraham was bereid Izaäk te offeren. Waarom? Omdat hij, zooals Kierkegaard wil, geloofde in het ongerijmde? Neen, omdat zijn geloof wist, dat het op de een of andere manier toch „rijmen” zou . . bij God („hij sprong tegen den zolder aan”, wat Prof. Haitjema zoo leelijk vindt) 42) [13]. En toen Abraham, in het geloof, dat Gods beloften niet de grondwet van zijn denken breken, doch in de ootmoedige erkenning, dat zijn eigen povere denken nog niet de grondwet van Gods diepten had gepeild en gegrepen, Izaäk prijsgaf, toen stelde God een dier in de plaats van Izaäk, als offer. Hieraan knoopt Calvijn dan weer een eigenaardige opmerking vast. Gelijk dat dier aan het offervuur prijsgegeven wordt, zoo moet, zegt Calvijn, onze vleeschelijke rede in het vuur; en daarin zullen we ervaren, dat de naar de hoogere eenheid grijpende rede des geloofs haar loon heeft: Izaäk leeft, en de belofte Gods heeft het menschelijk denken, dat den moed had, het „vleesch” het vertrouwen op te zeggen, doen ervaren, dat God uit de engte van de schaduw des doods (en der paradox) de ziel in de ruimte zet van de paradox-looze eenheid van Gods raad en daad, van zijn verborgen en geopenbaarden wil, van middel en doel. 43) [14]

Wie ziet hier geen verschil tusschen Calvijn en Prof. Haitjema?

Prof. Haitjema zegt; het ligt ook aan God, dat onze rede gebroken wordt, en dat ze gekruist wordt (onze logische denkwet). Letterlijk schrijft hij:

„Het paradoxale komt noch uitsluitend aan het subject toe, noch uitsluitend aan het object. Het ligt in de sfeer tusschen die beide in: gegenereerd uit het object, geconcipiëerd uit het subject.” 44)

Maar daar zit het anti-calvijnsche juist.

Ik, zoo laat Calvijn den zondigen, doch verlosten, mensch zeggen, ik heb de oorspronkelijke mij geschonken rede verduisterd door mijn zonde; en God van zijn kant geneest nu wat ik heb krank gemaakt. Zegt b.v. Barth, dat Jeremia en Hananja, Jakob en Esau, het allebei |265 God, zich heilzaam aan ons conformeerende| mis hebben r, dan antwoordt Calvijn: maar dat is al te absurd, dat een niet wedergeborene en een wedergeborene aldus op één lijn mogen gesteld worden; want er is een wezensverschil. (Tusschen Calvijn en Haitjema ligt dan ook o.m. het begrip en de consequentie van de wedergeboorte). 45) [15] Neen, zoo protesteert Calvijn, de ongeloovigen worden door Paulus wel tentoongesteld als verijdeld in hun verstand 46) [16] maar het christelijk leven staat dan ook daarmee in antithese. 47) [17]

En wederom, is volgens Barth de leer, zoodra ze „leer” geworden is, onderworpen aan het goddelijk oordeel, aan de krisis, die over alle „leer” heengaat s, Calvijn schrijft in één zijner brieven, dat er een diepgaand, een wezenlijk verschil is tusschen de wijsbegeerte, èn die leer, welke God tot zijn eigen verheerlijking, ons geschonken heeft. 48) [18]

En ten derden male: heeft Prof. Haitjema Assensche kwade dampen geroken in een pleit voor de klaarblijkelijkheid der openbaring (wel te onderscheiden, maar niet te scheiden van de doorzichtigheid der Schrift), — Calvijn zegt, dat de Satan haar ontkent. 49) [19] Zegt Barth-Haitjema: A is gelijk aan B, Calvijn protesteert ertegen: hij beroept zich op den „sensus germanus”. 50) [20]

Zeggen Barth-Haitjema, dat God als het volstrekt-Andere moet gekend worden, en dat Hij pas ervaren wordt in het „staunen” (verstomd staan), Calvijn, die ook van „verstomd staan” weet te spreken, ziet daarin het wezen der openbaringsdaad niet, maar haar eerst later rijpende vrucht, die dan evenwel aanbidding wordt. Deze aanbidding is dan op haar beurt weer gewekt, doordat God, wel verre van ons dood te slaan door paradoxen, zich aan ons onverstand, onze ruwheid en botheid eerst conformeerde! 51) [21]

En nog zijn we niet klaar met de tegenstellingen.

Daar zou nog wel meer te noemen zijn, om aan te toonen, dat Calvijn en Haitjema ieder weer anders denken over de plaats van „het absurde” in het geloofsleven.

Maar als we thans even pauzeeren in ons betoog, dan vragen we ten aanzien van de kwestie der z.g. absurditeiten: aan welken kant staat nu Calvijn? |266|

Prof. Haitjema wil „uit de inspiratie van het paradoxale leven” 52). Calvijn echter wil door gehoorzaamheid en geloof en geduld het paradoxale overwinnen. Abraham zag niet het ongerijmde, maar geloofde, d.w.z. hij sprak zijn rede tegen en zei: maar toch rijmt het.

En alle geloovigen zijn daarin kinderen Abrahams.

Hen „inspireert”, ondanks het paradoxale, waarop zij meenen te stuiten, het geloof aan de eenheid Gods. Die eenheid, die zij gelooven in zijn verstand en besluit en wil en daad.

Zij bevinden niet, dat God hun wegen „snijdt”, maar dat Hij tot hen afdaalt en met hen meegaat. 53) [22]

Zij gelooven niet, dat God de paradox „genereert”, en daarom weigeren zij daarvan de „conceptie”.

Ze vechten er tegen.

Zij weigeren de „romantiek” van een God, die hen neerwerpt door zijn bliksems, want zij werden tot Hem gebracht, doordat Hij zijn majesteit inhield, en temperde, en haar uitstraling naar hun vatbaarheid regelde. En zoo leidt Hij ze over tot den hemel, waar zij „staunen” zullen en toch niet vergaan, omdat dáár het wonder het gewone, het onweer het weer, het vuur het klimaat geworden is. Zij „gewennen zich aan God en hebben vrede”.

Want hun geloof was geen wetenschappelijke worsteling, (al bracht het die mee), maar leven.

En leven groeit op in gewenning; en om een wonder te onderscheiden en te noemen, moet het leven eerst op kracht gekomen zijn.

En om al die redenen houden wij vol, dat in dit geding Prof. Haitjema Calvijn tegen zich heeft.

En nu weten wij het wel: al wat hier boven gezegd is, brengt op filosofisch gebied ons geen stap verder. Eerst als men het zóó ziet, begint de moeilijkheid om het zich te realiseeren.

Maar daarover loopt het nu niet.

Prof. Haitjema wil als theoloog optreden, en als theoloog Calvijn voor zich opeischen.

Daarom is slechts de vraag, of Calvijns theologie uitkomsten geeft, die met Prof. Haitjema’s denkbeelden congrueeren.

En dat blijkt niet het geval te zijn. |267|

HOOFDSTUK VII.

Calvijn — over de „klaarblijkelijkheid” der openbaring

In het voorgaande hoofdstuk bleek Prof. Haitjema met enkele grondleggende gedachten van Calvijn niet vertrouwd te zijn. Hetzelfde zullen wij tot ons leedwezen moeten constateeren, wanneer we letten op hetgeen Prof. Haitjema en Calvijn zeggen van de „klaarblijkelijkheid” der openbaring. Na de negatieve afwijzing van de logische absurditeit door Calvijn, komt nu de positieve leer omtrent de „klaarblijkelijkheid” der openbaring aan de orde.

Nu valt al dadelijk op, dat Prof. Haitjema als iets nieuws, nader gezegd, als een typeerende opvatting van „Asser neo-calvinitsme” aanduidt, wat toch voor den kenner van Calvijn niets anders is dan een der grondgedachten van diens theologisch stelsel.

De hoogleeraar toch spreekt van een „hoofdstelling, waar (z)ijn aanvallers zich allen in verschansten”, en haalt dan tegenover hen Calvijn (althans wat Prof. Haitjema voor enkele uitspraken van Calvijn hield) aan. Niettemin zijn het ditmaal juist centrale gedachten van Calvijn zelf, welke de tegenstanders van Prof. Haitjema naar voren schoven.

Het doet zeer eigenaardig aan, te lezen in Prof. Haitjema’s verweer, dat „ook” Dr Kraan „verklaart, dat de openbaring eenerzijds voor allen zonder onderscheid verstaanbaar en duidelijk moet wezen, opdat de verantwoordelijkheid des menschen gehandhaafd blijve en niet één ongeloovige te verontschuldigen zou zijn (Joh. 9 : 41)”. Deze meening van Dr Kraan wordt min of meer beschouwd, althans bejegend, als een standpunt, door hem (gelijk ook met eenige variatie door de andere „bestrijders” van Prof. Haitjema) persoonlijk ingenomen, en nu komt Prof. Haitjema, heel belangstellend, met een poging tot „verkenning van de stelling (z)ijner bestrijders”. |268|

Maar moet men nu hier nog deze stelling „verkennen”?

Als men zich het hanteeren van den term „neo-calvinist” veroorlooft, dan behoort men op een afstand te rieken, dat Dr Kraan (en ook andere opponenten van Prof. Haitjema) hierin niets nieuws zeggen, doch herhalen wat Calvijn telkens en telkens weer gepredikt heeft.

Gaarne wil ik ook hier enkele uitspraken aanhalen, uit de menigte, die men vinden kan.

Ze betreffen de klaarblijkelijkheid der openbaring, en de doorzichtigheid der Heilige Schrift.

Om Prof. Haitjema recht te doen, stel ik voorop, dat hij in zijn verweer zich heeft onthouden van „een opzettelijken aanval op” de „stelling als stelling, dat de openbaring Gods „klaarblijkelijk” is”. Prof. Haitjema voegt daaraan dit toe:

„Ik zal mij wel wachten, daarop aan te vallen. Want . . . die stelling kan zoo bedoeld zijn, dat ik het er van harte mee eens ben.”

Jawel. Maar, indien Prof. Haitjema zichzelf gelijk gebleven is — gelijk hij ons verzekert — dan kan hij het toch met de stelling, dat de openbaring klaarblijkelijk is, in geenen deele zóó eens zijn, als Calvijn het was.

Prof. Haitjema immers verklaart, dat hij „evenals ook Barth, het in dezen zin, van harte eens is met de stelling, dat de openbaring Gods „klaarblijkelijk” is, „dat ze a posteriori (d.w.z. achteraf) in de dogmatische bezinning wordt gevonden.”

Meer hebben we niet noodig te weten.

Want hier ligt juist het groote, onoverkomelijke verschil tusschen Prof. Haitjema met zijn „geloofskritisch” standpunt en Calvijn, op wien hij zich ten onrechte „beroept”.

Voor Calvijn toch is de klaarblijkelijkheid der Godsopenbaring niet iets, dat achteraf door de „dogmatische bezinning” „gevonden” wordt.

Maar het is vlak omgekeerd.

Voor Calvijn is de klaarblijkelijkheid der openbaring, behalve (natuurlijk) de inhoud van een achteraf door de dogmatiek bewust gegrepen en geformuleerd leerstuk, ook de voorwaarde voor alle |269 Inhoud of ook oorzaak? negatie en affirmatie| dogmatische bezinning. Dogmatiek zou niet mogelijk zijn zonder Gods genadige beschikking en paedagogische wijsheid, waardoor Hij de openbaring „klaarblijkelijk” heeft gemaakt, zich schikkende naar den mensch. Citaten gaf ik reeds; straks zullen er meer volgen.

Wie ziet hier geen verschil?

Laat Prof. Haitjema zelf zijn standpunt aanwijzen. Hij noemt niet alleen God, maar ook het paradoxale het „ganz-Andere”; het volstrekt andere. Hij wil niet graag te kort doen aan de beteekenis van het „ganz-Andere”, van het Evangelie, van het geloof, — voor de intellectueele sfeer van des menschen geest.

Als iemand nu vraagt, hoe de hoogleeraar in de praktijk dit alles in daad en in woord omzetten wil, dan geeft hij zelf daarvan een openhartige mededeeling. Immers hij schrijft:

„Ik eindig met een enkel woord over de bijzondere methode, die deze paradoxale zienswijze noodzakelijk met zich brengt, zoodra bij dit gezichtspunt de religieuze waarheid zal worden uiteengezet.

Het is de methode der hoogere synthese, de methode der via media, zooals ik die b.v. poogde toe te passen in het stuk van de kerk, het ambt, en het sacrament in mijn Hoog-kerkelijk Protestantisme. Het geldt gedurig een schetsen van twee gedachte-lijnen, die absoluut aan elkander tegenovergesteld zijn, die het dogmatisch denken niet zelf creëert, maar telkens vindt in de historie van de ontwikkeling der theologie. Zoo wordt de geest, die deze gedachte-lijnen dóórdenkt, voorbereidt op het hartstochtelijk conflict met „het paradoxale”, dat niet toelaat, dat wij absoluut kiezen tusschen beide lijnen van ontwikkeling, maar ons dringt om ze beide nu eens te negeeren, dan weer te affirmeeren.” 54)

De lust bekruipt me, deze woorden eens van nabij te zien.

Maar ik bedwing dien lust, al wil ik graag verzekeren, dat er vele vragen opkomen. Bijvoorbeeld:

Wat is absoluut tegenovergesteld? (vooral als men begonnen is, te gelooven aan de waarheid van het paradoxale?)

Of: waar is de centrale gedachte in deze theologie?

Of: waarom moet men zich beperken tot de gedachte-lijnen, die het denken vindt in de historie der theologie; vindt men daar wel |270| de absolute tegenstellingen; en zoo ja, vindt men ze er genoeg?

Of: wat doet men hier met de Schrift? Waar blijft ze feitelijk? Wat is ze eigenlijk nog meer dan een reusachtig magazijn van geschikte paradigmen, waarop ge uw kracht kunt beproeven, om er de paradox in te vinden?

Of: wil men op deze manier eigenlijk niet de levende waarheid zoeken tusschen de doode onwaarheden? De waarheid niet halen van tusschen de onwaarheden? Het „gansch-Andere” niet zoeken in het midden van het heelemaal-niet andere? De levende waarheid niet tusschen de doode dogmata? En zoo heel veel meer?

Maar wij onthouden ons ook nu van critiek.

Om Calvijn is het te doen. Niet eens om de vraag, of Calvijn gelijk heeft. Maar om de andere vraag, of Prof. Haitjema moet optreden als de trouwe discipel en interpreet van Calvijn.

En ik hoor Calvijn spreken.

Ik hoor hem zeggen: dat Abraham al zóó helder en klaar (clairement) de openbaring kreeg, en dat God door Mozes zóó familiair, zóó vertrouwelijk (ainsi familièrement) heeft gesproken, en dat God daarna nog door profeten en door het evangelie een zóó veel gemakkelijker (plus facile) en zoo heldere kennis van zijn Woord gegeven heeft, dat wij niet mogen twijfelen aan zijn wil om ons te toonen, wat goed en recht en eerlijk is. 55)

En ik hoor hier tweeërlei conflict uitroepen tusschen Calvijn en Prof. Haitjema.

Het eene conflict is materiëel: Calvijn schaamt zich het woord „familiair” niet, noch den term der „klaarblijkelijkheid”, om de gangen en wegen der bizondere openbaring te teekenen; doch Prof. Haitjema moet daar niet veel van hebben, en, in dezen vorm, wil hij zelfs niets ervan weten.

En het tweede conflict, dat o.i. hier tusschen Calvijn en Prof. Haitjema ligt, is formeel, maar tenslotte nog veel belangrijker. Prof. Haitjema wil zijn hartstochtelijk-paradoxaal denken telkens weer zich laten aanknoopen aan de denkwetten, en doen uitgaan van de „historische ontwikkeling der theologie”, en ik weet al niet |271 Wie zijn de „betooverden”? Tweeërlei conflict| wat voor rationeels en subjectiefs en vlak-menschelijks meer. 56) [23]

Maar Calvijn gaat uit van het feit der openbaring, die haar eigen wetten heeft, haar eigen vormen schept, en een werk is van den Almachtige, die ons zóó „familiariter” toespreken kan, omdat zijn vormen wel altijd minder zijn dan zijn wezen en weliswaar nooit dat wezen adaequaat kunnen uitdrukken, maar toch ook altijd door Hem zóó gekneed worden, dat ze passen in zijn opvoedingswerk van kerk en enkele personen.

En ik luister weer naar Calvijn.

Ik hoor hem doorredeneeren over dat laatste, wat ik daar even opmerkte, dat n.l. de openbaring van God niet van haar vormen afhankelijk is, maar haar vormen souverein kiest en beheerscht. Calvijn zegt, dat daarom die bizondere openbaring ook volgens eigen methode effect heeft, en die effecten zelf schept. 57) [24] Daarom is het onvergeeflijk, het is monstrueus, om, bij zóó groote helderheid van het evangelie nog plaats open te laten voor de goochelwoorden van den duivel. 58) [25] Daarom mag volgens Calvijn Paulus de Galatiërs wel verwijten, dat ze betooverd zijn; is ’t geen schande, dat zij, die toch met zóó groote stelligheid, zóó openlijk, zóó familiair (vertrouwelijk, passend, rustig) en zoo daadwerkelijk onderricht waren, zóó spoedig weer uit hun vastheid uitvielen? 59) Want Paulus had aan die Galatiërs toch zoo „doorzichtig” onderwijs gegeven, dat het niet zoozeer bloote leer was, als wel een levend en uit-gedrukt beeld van Christus.

Nu, ja, zal iemand tegenwerpen, maar niet iedereen kreeg ook een brief van Paulus, een brief, die door theopneustie verkregen was . . .

Dit wordt natuurlijk dadelijk toegegeven.

Maar men vergete niet, dat Paulus niet van zijn brief spreekt, maar van zijn mondeling onderricht, gegeven van een „katheder” . . .

Goed, zal iemand blijven tegenwerpen. Maar dat was dan ook hetgeen Paulus zei (het object voor de Galatiërs). Maar als nu |272| dat door den Geest uit Paulus’ mond geperste onderricht tot het subject der Galatiërs komt, en door hen opgenomen wordt in het „p-l-a-t-t-e--v-l-a-k” van hun redeneerend verstand, hoe staat het er dan mee?

Wel, zegt Calvijn, ze hadden zulk een inzicht, zulk een kennis gekregen, dat men die kon vergelijken met de aanschouwing van den Christus. 60) [26] Wat Prof. Haitjema noemt: bij het kruis van Christus komen, en daar, met uw rede, verbroken te worden, dat hadden de Galatiërs (behalve dan dat laatste) ondervonden. Ze waren aan den voet van het kruis geweest, ze hadden Christus gekruist voor oogen geschilderd gehad. Maar hoe? Door een paradoxalen ondergang? Door het offer van hun intellect? Door hem al hun begrippen, hun formules, „in de crisis” te treden? Neen . . . ze waren als aanschouwers van den gekruisten Christus, ze waren op Golgotha geweest, toen zij dogmatisch begrippen, een stelsel van gedachten, van hun leermeester kregen. Want in die vormen werkte de Geest Gods, levend makend en verlichtend. 61) [27]

Ja, ja, máár, zoo zal men misschien volhouden: Paulus is toch nog altijd een ander dan anderen. Wat zijn onderricht bereikt, mag maar niet op één lijn gesteld worden met wat de anderen leeren aan de „gemeene christenen”. Maar weer is Calvijn daar om dit tegen te spreken. Overal, waar het Evangelie gepredikt wordt, daar wordt men gebracht onder het kruis, daar wordt Christus voor oogen geschilderd. 62) [28] De leeraren met gewone katheders op normale platte vlakken, zijn als de mond van God. 63) [29]

Ja, maar nu voor het laatst, zoo hooren we iemand nog zeggen, maar dit bewijst nog niets tegen de stelling, dat de Galatiërs, op de manier van Prof. Haitjema, voortdurend bezig behoorden te blijven, met „het schetsen van twee gedachte-lijnen, die absoluut aan elkander tegenovergesteld zijn,” gedachte-lijnen, die ze vonden in de historie van de ontwikkeling der theologie (er was toen ook al dogmatisch verschil genoeg, en er waren meeningen en stellige contra-meeningen); en dat zij dan tot hun ziel en geest mochten zeggen: ziel, gij hebt vele leermeesters, maar geest, waag het niet |273 „Nabij u is het woord”| tusschen beide partijen absoluut te kiezen; maar ga om beurten beide stroomingen negeeren èn affirmeeren.

Maar wie dat beweert, die moest toch eigenlijk maar eens voor zijn straf de citaten overschrijven van Calvijns kommentaar, waarin hij toont, hoe Paulus aan de Galatiërs verwijt, dat ze niet één bepaalde leer àffirmeerden en de àndere hardnekkig négeerden. Of waarin Paulus volgens Calvijns exegese zich uitput in vermaningen, om zich te weer te stellen tegen de ketterijen, gelijk die vermaningen gericht worden tot Timotheus en Titus. Ik onthoud me hier van citaten; want ze zijn voor het grijpen. Tegenover Prof. Haitjema’s eisch, dat de geloovige denker „aan den inhoud der beide gedachte-lijnen aansluiting” zoeken zal, opdat „door woord- en zin-symbool (let goed op) iets van de religieuze waarheid dóórlichte”, stelt Calvijn Paulus’ roepen tot de Galatiërs, dat ze betooverd zijn, de waarheid ongehoorzaam werden, en protesteert hij met heel zijn ziel, elk oogenblik, en overal.

Hoe waren trouwens Calvijns ferme (voor ons geslacht veel te scherpe) woorden tegen de ketters te verstaan, als hij, óók van hùn redeneering, het eene uiteinde had moeten vasthouden, om zoo de „via media”, het tusschen hun stelling en de orthodoxe tegen-stelling gelegen pad der paradoxale waarheid, te vinden? Hoe kan men meenen, dat Calvijn daarvoor te gebruiken is? En hoe kan men Calvijn spannen voor den wagen der paradoxenzoekers, 64) als men hem telkens en telkens weer, men zou haast zeggen, tot vervelens toe, in zijn kommentaren en preeken hoort wijzen op de bekende plaats uit Deuteronomium, volgens welke het openbaringswoord niet te halen is van overzee, noch los te werken, of te veroveren uit den diepen afgrond, maar nabij is, in den mond en in het hart? Ook ik heb op dien tekst gewezen in mijn „Bij Dichters en Schriftgeleerden” en met verwijzing naar |274| Romeinen 10 er bij gezegd, dat aan deze plaats, dezen „jubel” om de „klaarblijkelijkheid”, door Paulus heel de christologie opgehangen wordt (wat trouwens geheel in de lijn ligt, men denke aan de eenheid tusschen het Woord Gods, vleeschgeworden en in de Schrift geopenbaard, maar in beide gevallen de ééne zelfde Logos). Prof. Haitjema (zie boven) heeft die bijbelaanwending gelezen met de conclusie, dat het ongelukkige beeldspraak was (althans wat in denzelfden zin gezegd werd). Ik wreek me niet, maar vraag:

a. wat Prof. Haitjema dan wel met Calvijn doet, die onophoudelijk met dienzelfden tekst argumenteert 65) [30], en daarbij:

b. hoe de hoogleeraar toch eigenlijk wel denkt over zijn eigen beeldspraak, dat n.l. in het kruis van Christus God en de zonde dwars door elkander heen gaan als de beide balken van het kruis? 66)

Ik voor mij ontken dat ten stelligste. |275|

HOOFDSTUK VIII.

Recapitulatie

En nu willen we nog eens in enkele korte antithesen saamvatten wat gezegd is of in het gezegde opgesloten ligt.

1. Prof. Haitjema zegt: stelling en tegen-stelling moeten telkens beide tegelijk worden aangevat: in het midden ligt de waarheid.

Calvijn evenwel leert: de Geest leert onderscheiden tusschen waarheid en leugen; hij is geen Geest der hoogere synthese (Haitjema), maar der these, waartegenover de leugen haar antithese plaatst. 67) [31]

2. Prof. Haitjema wil in het algemeen de gedachtelijnen van de theologie (except dan vermoedelijk de leer der paradox voorloopig in de praktijk) telkens dringen naar het uiteinde van den weg, en dus naar den kant, waar de waarheid zelf niet is. Maar Calvijn noemt dit „ridicuul”; hij wil niet de eene stelling door de andere opheffen, maar de eenmaal uit het Woord geapprobeerde stelling bevestigen („door en door redeneeren”, hoe verwerpelijk Prof. H. dit ook vindt, en hoe gevaarlijk het inderdaad is). 68) [32] Dat de zelftucht en de voortdurende, immer weerkeerende confrontatie van onze gevonden resultaten met het Woord zelf, door Calvijn hiermee in geenen deele wordt verworpen, of overbodig geacht, behoeft geen betoog. Maar dat is heel iets anders, dan denkresultaten ter eener zijde plaatsen tegenover denkresultaten ter anderer zijde, en dan de „via media” zoeken. In beginsel is dat zich losmaken van den openbarenden God, en zich binden aan de dwalende menschen. Het is het paradoxale zelf handhaven, maar — in zooveelste verdunning (weer die ongelukkige beeldspraak). Wij komen maar weer op den katheder van Jezus terug: God, en mensch, |276| sprekende tegelijk, hier beneden, de taal van boven. Is dat niet veel stouter paradoxaliteit, — om nu eens het woord te bezigen in geoorloofden zin? En — zoo houdt men toch alle termen der openbaring vast.

3. Bij Prof. Haitjema wordt een gefixeerde stelling, zoodra ze een tegen-stelling tegenover zich heeft, dadelijk niet alleen aan den buitenkant, den zelfkant, van den helaas al te breeden weg der waarheid gebracht, maar ook onmiddellijk onder het niveau der bekeerings-werkelijkheid gebracht: het fijne goud is voortdurend aan het verdonkeren t. Prof. Haitjema zegt immers:

„dat de dogmatische arbeid, die het besliste kiezen absoluut schijnt uit te sluiten, toch inderdaad de ééne besliste keuze doorloopend veronderstelt, die zich in de bekeering voltrok.

Het ware midden ligt niet in één vlak met de beide uitersten, die afgewezen moeten worden; het ligt hooger en daarom moet van beide uitersten iets vastgehouden worden” (vergeet niet, dat hier geen sprake is van aanvullings-waarheden, maar van stelling en tegen-stelling. K.S.).

Maar Calvijn zoekt de vrucht der bekeering o.m. óók in het vaststellen der leer (ze kan zich trouwens zonder leer ook niet eens herkennen als echt en zuiver); hij sluit daarbij de kerk en haar instituut niet uit, doch haalt die beide met het ambt nadrukkelijk naar voren. 69) [33] Hij bouwt een huis der kerk en een toren der waarheid zonder dat hij iemand erop laat spijkeren het bordje waarop met Barthiaansche griffel is geschreven het handschrift: toren van Babel, huis der leugen. 70) [34]

4. Prof. Haitjema wil altijd door onzeker zijn, durft niet kiezen, aarzelt. Calvijn zegt: als ik triumfeer, dan aarzel ik niet meer. 71) [35]

5. Barth-Haitjema proeven den hoogmoed in het vasthouden der klare onderscheidingen tusschen waarheid en leugen, en meenen, dat, indien maar de Geest ons drijft, wij die onderscheidingen wel zullen moeten zien als te overmoedig. Maar Calvijn keert het juist om: als wij maar ootmoedig en nederig zijn, dan zal de Geest ons de onderscheidingen wel leeren. 72) [36] |277 Hoogmoed of nederigheid?|

De tegenstellingen zijn wel frappant, meen ik.

Ja, wat dien hoogmoed betreft, — Prof. Haitjema (bl. 56) noemt mij, tot mijn verwondering, een „overmoedigen, seignoralen nieuw-calvinist”. Dat is geen onbeleefdheid, maar sprake van nieuwe theologie. Toch worde ze afgewezen. Want Prof. Haitjema meent ten onrechte, dat de calvinist, die de lijnen zóó ziet liggen, als ik ze bij Calvijn getrokken acht, zich niet bewust is, dat hij zondaar is. Want de calvinist, als hij jubelt, dankt dien jubel niet zichzelf, maar gelooft in de effectiviteit der openbaringsdaad van God. Alle roem is uitgesloten.

Prof. Haitjema schrijft wel, serieus genoeg:

„Het geloofskritisch gezichtspunt in te nemen bij al ons theologiseeren wil wezenlijk ook dit zeggen, dat „de enkele” (Kierkegaard) als geloovige er heelemaal bij betrokken is, als hij denken en spreken wil over Gods openbaring. Welnu, de enkele is en blijft op aarde de zondige enkele, die zijn „zuivere rede” waarlijk niet zoo maar uit zijn zondige ik kan laten wegloopen.”

Maar dat laatste, — wie beweert dat?

Niemand.

Hier ligt de kern der kwestie dan ook volstrekt niet. Prof. Haitjema klaagt, dat zijn bestrijders de zonde wegredeneeren; doch hunnerzijds wordt hem verweten, dat hij de wedergeboorte, en de verlichting van het verstand door den Geest der wedergeboorte (en der onderscheiding) buiten beschouwing laat, althans in de praktijk. (Vgl. in het aanhangsel, aanteekening 40). Calvijn echter oordeelt, dat het licht der bizondere genade, indien het eenmaal in ons binnenste is ontstoken, toch altijd branden blijft 73) [37]; en de waarheid doet vinden, klaarder en volkomener, en dus — eschatologisch gesproken — met rijpende inzichten.

Over Calvijn is Prof. Haitjema wel wat luchtig heengegleden. Zeker, Peter Brunner zegt het zooals Prof. Haitjema ons wil doen gelooven. Maar hoeveel anderen zijn er niet, die het heel, heel anders zeggen? 74) [38] Hoeveel anderen niet, die Prof. Haitjema’s vrijmoedige opdracht van zijn paradoxenleer aan Calvijn een groote vergissing vinden, en die toch niets te maken hebben met wat de hoogleeraar rangschikt onder het Asser neo-calvinisme? |278|

Het debat over deze dingen is werkelijk niet strijden om nietigheden.

Want men zal partij moeten kiezen; Calvijn wordt zwaar geplukt tegenwoordig; en de plukkers zijn veel, maar ook velerlei. Reeds eerlijke wetenschap zal moeten vragen, of Calvijns vlag inderdaad de lading van Prof. Haitjema dekt, ja, dan neen. |279|

HOOFDSTUK IX.

Eenvuldig en drievuldig

We stappen nu maar van Calvijn af, en willen nog enkele bezwaren, die Prof. Haitjema tegen mijn redeneering inbracht, onder de oogen zien.

In mijn „Bij Dichters en Schriftgeleerden” schreef ik, dat de gereformeerde gelooft in de eenvuldigheid van God. „Deze is hem de Eenvuldige”, zei ik.

Hierbij teekent Prof. Haitjema aan: „Ik dacht: de Drievuldige”; en hij zet een vraagteeken achter den term: dat God de Eenvuldige is.

Het vraagteeken dwingt ons, aan te nemen, dat de tegenwerping ernstig bedoeld is.

Laat mij daarom verwijzen mogen naar onze dogmatici Bavinck en Kuyper, als zij spreken over de simplicitas, de eenvoudigheid (eenvuldigheid) van God. 75) Bavinck zegt, dat de belijdenis der eenvoudigheid Gods (dat God „boven alle samenstelling verheven” is) een plicht is, een „roeping” is, aan de kerk gegeven, om alle deugden Gods gelijkelijk te eeren. En van deze roeping is de kerk zich bewust geweest, toen zij de eenvuldigheid (eenvoudigheid) Gods leerde. Krachtens deze roeping erkent de kerk óók den plicht, om zoowel „Gods absolute verhevenheid boven” àls ook zijne „gemeenschap met de wereld” gelijkelijk tot haar recht te laten komen.

Hier 76) volgt Bavinck dus denzelfden redeneergang, als ook ik koos in mijn uiteenzetting der bezwaren tegen de dialectische theologie van Barth: transcendentie en immanentie moeten gelijkelijk |280| worden geëerd en erkend, en dat hangt ten nauwste samen met de eenvuldigheid Gods. En deze dus weer met de kwestie van de paradox in het geloof.

Dit wat Bavinck betreft. Het was in zijn zin, dat ik in mijn opstel over de paradox voorop stelde, dat transcendentie en immanentie bij Barth-Haitjema tevergeefs gelijke erkenning vragen. 77)

En wat voorts Kuyper aangaat: Prof. Haitjema zegt: „Is God eenvuldig? Maar ik dacht: drievuldig”. Tegelijk klaagt hij, dat ook ik de groote stellingen van Kuyper en Bavinck doorloopend intellectualistisch vervlak. Wel ja.

Maar het is hiet van alle ironie ontbloot, dat toevallig juist over dezelfde redeneering, als we thans van Prof. Haitjema mogen vernemen („eenvuldig”? ik dacht: drievuldig) Dr A. Kuyper met Prof. Doedes een levendige discussie gevoerd heeft in „Ex Ungue Leonem”. Doedes redeneerde óók zoo: God is drievuldig; dus kan Hij niet eenvoudig zijn. Maar Dr Kuyper bestreed hem in genoemde brochure en kraakte op zijn college enkele harde noten over het geval. Hij merkte op, dat de argumentatie van Prof. Doedes oppervlakkig was: