© Appendix Vaginix Productions 2001
II. [Zestiende eeuw]Na den diepen donkeren tijd, waaruit het hartegeluid tot ons doorzingt, nu als een gouden verheuging, met de klaterende fanfares van een schier eindeloozen jubel, dan als een teedere ruisching door de dichte looveren van het verleden, maar waarin de heugenis der Zangernamen is ondergegaan als weggeschoten sterren, treden gestalten scherper en grover in het rijzende licht. Namen klinken op uit de geschiedenis onzer letterkunde en het wordt moeilijk het lied te hooren zonder den mensch, dezen bepaalden mensch, te zien. Ik bedoel: bepaald in het burgerlijk of staatkundig leven met die bizondere eigenaardigheden en hebbelijkheden, met dìt gelaat en dàt gebaar. Dat wij het nu zoo moeten zien kan ons met een gevoel van spijt besluipen. Want, hadden wij niet de schoone herinnering aan een enkele wier leven niets anders meer was dan verteerd te worden door Gods vurige liefde, en die had den ring des tijds verbroken om zich in den ring der eeuwigheid te doen besluiten? Die weinigen, die vergaan wilden in en door de nabijheid Gods, en die zich geheel gaven, omdat het voor hen duidelijk was geworden dat als zij niet geheel van God waren, zij in ’t |28| geheel niet waren van Hem. En toen had hun lied geklopt aan het hart van hun hart, en het was nagegaan de stroomen der goddelijke heerlijkheid en het had de vlucht genomen in de nesten aan de altaren van het heiligdom. O wondere Kinderen Gods, om wier bleeke hoofden het schijnsel der heiligheid als een krans van stralende genaden ontstoken werd, en wier zachte vreemde stemmen ons kostbaarder kunnen worden dan nardus en rozengeur! Van die enkelen weten wij, van anderen vermoeden wij, hoe en wat zij waren. En als zij nu nog tot ons spreken, die monden, die gewend waren te fluisteren naar het goddelijke hart en uit de stilheid der eeuwen breken zij opnieuw te voorschijn, dan wanen wij — terecht of te onrechte, wat doet het er toe — dat al die woorden de verklanking zijn van levens die zich borgen in de plooien van Gods kleed. Dan wordt het licht der enkelen om velen gespreid en verdeeld en verteederd en voor onze droom wordt in het verleden dat tot werkelijkheid waarvan wij weten dat het nu en hier onze werkelijkheid opnieuw wezen moet. Het kan soms zoo goed zijn om van de menschen niets te weten en niets te kennen, als wij lezen wat hun geest bewoog en hen volgen in de baan van hun liederen en gedachten. Vooral wanneer het gaat over de aanraking met God en de ziel uitspreekt wat haar de zal igheid is en het heil. Ook al, omdat in ’t algemeen het weten van elkaars beperktheid, waarvan we bij eenig nadenken toch wel overtuigd kunnen wezen, ons schuw maakt tegenover wat toch zeer wezenlijk uit het verborgenste der innerlijkheid stijgt, maar wel nog meer omdat immers in God alle beperktheid, eindigheid, zondigheid verbroken wordt en de eeuwige daar de ziel overstroomt en vervult waar niets meer is eigen en de naam der tijdelijkheid geruild werdt voor den eeuwigen naam, dien niemand kent en niemand, al kende hij hem, zou kunnen noemen. |29| Dat wat waarachtig zich tot God keert, verliest het eigen zelf om het in God terug te vinden. Maar het bekommert zich niet om wat het in het heden zijn mag, want het gaat op in dat wat den tijd draagt en uit zich doet geboren worden. Het keert tot den grond des levens en geeft zich in de goddelijke vrijheid gevangen. Wat doet er dan nog toe déze naam of déze persoonlijkheid? Maar later wordt het toch anders. Dan kunnen we niet meer het al omvangen met de bekoring van onzen droom en de afzonderlijke menschelijkheid zien vervluchtigen tot niets dan stem, een enkele fijne klagende, verlangende, biddende of misschien juichende Liefdevervulde stem, maar in een leven van drang en strijd, waar de krachten zich met elkaar meten en een volksbestaan gebouwd wordt, staan midden in den stroom ook zij die de dichters zullen wezen. En al kan het mij weinig schelen hoe en wat zij waren, in ’t bizonder omdat wij hun woord alleen maar zoeken in zooverre het naar der lichten Vader uitgaat, en al is het dus hier vooral wel te doen om de verzen en niet om de menschen, wij moeten toch wel even dezen factor der eigenaardige, bijna zou ik zeggen: burgerlijke persoonlijkheid noemen. Nu zijn het kooplieden en geleerden, vorstendienaars en predikanten, met wie wij te doen krijgen. Wier leven wij uiterlijk kunnen volgen in vele uiterlijkheden. Die wij voor een aanzienlijk deel van hun zijn niet zien als godgewijden, maar als menschen die in deze wereld hun rol spelen en dat doen met blijkbaar genoegen. Wier strijd heel fel en scherp mag zijn, maar vaak weinig of niets met God te maken heeft. Ook die der predikanten. Want strijden over God is ook daardoor nog geen goddelijke strijd. Er hebben er geleefd van deze dichters op hun landhuizen of sloten, en zij hebben hun genoegens gevonden in de cultuur |30| van hun grond; en dit is niet het slechtste, als wij hen denken gaande langs de bloeiende perken van hun geurigen hof of ziende uit het venster in den zilveren avond die stilaan zich neerliet over het ruischende water, over de deinende wei. Er hebben er geleefd in lust en avontuur, die het rapier voerden en den gepluimden hoed droegen — lezen wij niet onder den naam van Huygens: Ridder, Heere van Zuylichem, Zeelhem ende in Monickeland; Eerste Raed en Rekenmeester van Sijne Hoogheid den Heere Prince van Orange, met de voorname streeling van oud en kostbaar fluweel. Er waren er die de statigheid van hun domineeswezen als een heilige onschendbaarheid met zich droegen en anderen die uit de dwaasheid der losbandige jaren zich schikter tot stiller en schooner dienst. Maar voor deze allen heeft toch God wat beteekend. Was het maar één kant van hun wezen, dat naar Zijn hemelsche glorie gericht was; maar een enkel uur dat hun doorzongen werd van het onuitsprekelijke lied, dat zij toch ook op hun wijze zouden trachten te benaderen? Wat moeten wij van hen denken, die verdoken schijnen in een wereld van met blijdschap gezochte en vastgehouden geneuchten, en die dan daar tusschen in hun ziel openen voor den eeuwigen straal? Ik weet het niet, maar wel weet ik dit, hoe de ervaring van het geweldige van den strijd om heiliging van het eigen innerlijk, opdat het alles zich schikke tot den wil Gods, het oordeel zacht zal maken, als wij het nog wagen om het uit te spreken. En dan ook kunnen wij hier althans, al het andere aardsche en al te aardsche zien versmelten in de rust der van God vervulde of naar God toegekeerde uren. Uit de onstuimigheid en gebrokenheid der levens, uit bangen drang en ’t bitter gebeuren hervond toch elk keer weer de ziel haar diepst verlangen. In lijfssmarten of landsnood peinsde men op de stille Goddelijke gestadige trouw, in het zinken en |31| breken van alle wereldsche steunselen, in het bedreigd zijn van al waardoor menschen hun bestaan meenden te beveiligen,zoeken zij wankelloozer vastheid en hémelsch bezit. Uit de engte waarin zij saamgedreven worden, die hen met nachtgebinten luiken van duister besluit, breken zij door tot het licht dat de ruimte vervult en geven hun hart prijs aan de zeeën die aan geen kusten slaan. En in den zang der ouden herkennen zij eigen levensleed en levensbegeerte. Hoe velen zijn er niet die zich begraven hebben in den klank der psalmen en die straks op hunne wijze weer hebben geuit wat de dichters van het oude volk hadden opgeheven in storm en dageraad. En hun neergebogen ziel is opgericht aan den pilaar der eeuwigheid en heeft er zich omheengeslingerd met twijg en groen tot zij bloeide, uit smarten bloeide in stille pracht. Het zijn maar weinigen, die ik noemen kan, en van deze weinigen slechts een enkel lied. En het ligt mij bij om nu, terwijl ik dit schrijf in een tijd waarin het wereldwee schijnt te stijgen over de landen der aarde, al maar te stijgen als zeeën van bloed, om nu te beginnen met dit lied dat H.L. Spieghel als nieuwjaarslied voor 1581 in zijn Hertspieghel opnam.
Zoo bezint zich de ziel, waar het al spreekt van dwang en geweld, in de wilde woeling van kreunende tijden op het eene, waarbij aller menschen dwang en geweld niets meer vermogen, en zich de rust ontplooit als het licht van den morgen. Dat het beste is het onzichtbare en hoe het onzichtbare, ons wezen, zich verliezen moet in het onzichtbare dat de grond van dit wezen, van alle wezen is, het komt met dit rustige gedragene lied tot ons. Het is wel van den dichter, die de stille avonden moet gekend hebben, zooals zij zich neerlieten om zijn rustige huis en wien de roode schijn der verre vlammende kimmen niet stooren kon in de peinzende neiging van zijn gemoed. En is datzelfde te rusten in Gods wil, niet het verlangen dat stuwt achter zijn liederen op het „Onze Vader”, waarvan het derde luidt: Ghy zijt des heils fonteyne, Is hier, af en toe in klank en vorming niet iets wat zweemt naar dien anderen geweldigen zang die als een golvende vloed van licht zich stort door de bedding van den Lucifer? Zoo hoog gaat het hier lang niet, noch peilt deze dichter de diepten die voor Vondel open lagen, ja hij komt niet vrij van een zekere nuchterheid, van een element dat meer hoort tot de fijne kunst van de redeneering dan tot de intuitieve poëtische schouwing der dingen, maar wij hooren toch zijn woorden voorzichtig gaan als tastende naar onzichtbare muren. God |37| is hem alleen de in zichzelf beslotene, van Wien wij slechts de schemering der heerlijkheid zien in Zijne werken en Wiens wil is het volgen der deugd. In het conflict tusschen eigenwilligheid, de „eyghen willens helle” en het verlangen Gods grijpt hij naar het laatste, wetende dat dit is vrijheid van pijn, smartelooze vrede. Het is zeker dat er dieper te peilen is dan Spieghel gedaan heeft en mij lijkt het dat van God nog anders valt te spreken door Zijn kind, maar de ernstige rustigheid van het lied kan ons toch verzekeren hoe in dit leven zich iets spiegelde van wat niet hier is en toch hier. Wat hier is en nu is niet de werkelijkheid waarnaar de ziel schreit. En dit is de erkentenis geweest van elk geloovig menschenkind dat hem een werkelijkheid geopenbaard is, geweldiger en rijker dan deze schoone maar vreeselijke wereld. Daar kan niets hem vanaf brengen. Geen spot van wie al zijn beweren niet anders dan als uitbundige dwaasheid zien kan, geen schouderophalen of negeeren van hen die in allerlei opzichten ook door hem als meerderen erkend worden, geen geleerdheid of wetenschappelijk betoog. Zelfs zijn eigen twijfel niet. Kan het niet gebeuren zooals een, die God kende, schreef: „Soms zit ik en denk, totdat ik geen grond kan vinden voor Gods bestaan; en dan verheft zich daar iets in mij dat sterker is dan de liefde die ik heb voor hen die mij lief zijn — en zij zijn mij zeer lief — de liefde van God. Zij schijnt te glimlachen over mijn twijfel.” Het moet toch wel duidelijk zijn dat met zulke menschen niets te beginnen is. Gij kunt ze krankzinnig noemen en zij zullen voor u bidden. Hun is het onzichtbare minder betwijfelbaar dan het zichtbare en zij willen niets anders dan aldoor sterker verankerd worden in dien grond dien de mensch van den dag niet als grond |38| erkennen wil. Ditzelfde heeft Constantijn Huygens uitgesproken in een paar fijne regels, die als een saamgedrongen bede zich naar den kern der onzichtbaarheid wenden:
Huygens! De man die midden in het wereldleven van zijn tijd staat. De schrijver van den prins. Wiens werk overvol is van gewrongen duisterheden, die in al zijn gedichten schier een zoo sterk intellectueele aanleg toont, en wat erger is, die minder dan menigeen in zijn weinig kieschkeurige dagen heeft weten te vermijden het platte en weerzinwekkende. En toch — ook deze kant is aan hem. Zijn vernuftige woordsprankeling zal hij ook gebruiken om er dat mee te benaderen wat als een voortdurende heilige tegenwoordigheid onder de menschen is en wij hebben te gevoelen dat hij niet anders kan, omdat zóó, op deze wijze alleen zijn persoonlijkheid kan komen tot uitbeelding en ook tot verlies van zichzelven. Zooals de vrouw die aan de voeten van Christus neerstort en er hare kruik breekt met kostbare zalfolie alléén dat doen kan, en zij ook alleen dát doen kan, zoo is immers ieder ook weer gehouden aan de wetten van zijn eigen wezen, en het smeedwerk der dichterwoorden kan zeker niet anders worden, dan de geest het dezen mensch die juist hij is, oplegt. |39| Toch is het vaak de vraag waar de speling van het dichterlijk vernuft de zielsontroering doet verstijven en doodt en waar het intellect eenvoudig onderworpen is aan wat uit innerlijke bewogenheid werd geschapen. Daar is een lied als het volgende „Dry Koningen-Avond”, dat o.a. zijn kracht ontleent aan de tegenstelling tusschen het driekoningenfeestmaal, waaraan de als koning verkozene, de drinkschaal heft naar den mond, en de smarten van het Christuslijden; is dit nu zuiver kunst, of mede kunstige rethoriek? Ieder kan hier ’t oordeel vellen naar eigen gehoor en inzicht:
Het lijkt mij of wij iets meer van Huygens als godsdienstig dichter grijpen in een ander vers, dat hij niet voltooide, waarin hij zijn dankbaarheid voor God tracht open te vouwen. |40|
Als ik deze verzen nu nog eens weer nalees, wordt het mij toch wel duidelijk dat we ons niet zoozeer hebben te verbazen over het conflict in het geheele werk van dezen dichter. Met poëtische vaart heeft zijn rechtzinnigheid haar woord genomen en gevonden, maar is het ondanks de zwaarte van sommige klanken wel, religieus gewaardeerd, veel meer dan een flauwe schemerschijn die doorkiert van het eindelooze Licht? Of staan wij heden in tijden waarin de ploegschaar dieper voort door den harden grond? Wat niet wegneemt dat ook nu menigeen zich in de aanbidding dezer 17e eeuwsche verzen zal kunnen thuis vinden. Maar is dan eigenlijk niet zuiverder en ons meer gemeenzaam het zeker min kunstige lied van den man van „’t Kan Verkeeren”, Gerbrand Adriaansz. Bredero? De lustige klant, die als een pretmaker en schier niet anders schijnt te dollen langs de vroolijke zij van ons oude volksleven, maar in wiens binnenste toch zooveel van melancholie en zacht kwijnend verlangen moet geweest zijn. Die in zijn |42| amoureuse liedekens de wereldsche festijnen zocht te vieren, maar door alles heen breekt iets van een klacht. Weemoedige bitterheid in een lach en scherts vergeten, weggezongen, weggedronken. Maar het verkeert: en daar is het Aendachtig Liedboek, dat neergelegd wordt aan de voeten van God. Dit is ook geweest in dezen mensch die het leven leefde tot hem het leven brak.
Nu is ons dit toch niet eenvoudig. Wel licht te verstaan; maar wie verneemt niet den klank en gang der rederijkers? Maar toch ook door de opzettelijkheid heen, die als altijd zoodra zij gevoeld wordt „verstimmt”, is daar tech wel een echte klank in te erkennen. Moet hij het niet ervaren hebben in zijn vruchteloos jagen en tasten: een groote Niet is al het menschen leven, een schaduw en een droom, een vertooning, een spel? En toch, er zijn andere verzen waarin hij zich meer en opener geeft, ook al zal, voor wie slechts naar den zin der woorden vraagt, niet veel verschil te hooren zijn. Ik denk nu aan een ander „aandachtig liedeken”. Dit vraagt in zijn simpelheid |44| toch wel naar hooge dingen, hier is wel het schreien van een menschenziel die niet meer weet waarheen zich te wenden, uit de branding der wilde lusten in de barre eenzaamheid geworpen, het schreien om nu te mogen wezen „zelveloos en stil”. Nu, waar de vergankelijkheid spreekt en het verleden niet anders is dan schuld en verkeerdheid, ja nu is hij zelf verkeerd en zijn ziel God-gezind geworden; zij het dat ook hier het zuchten van het verlangen strijkt door de woorden, meer dan de adem van Gods heiligen Geest.
Tegenover en naast dezen, die den gang namen statelijker of zwieriger, al naar hun aard was, maar toch steeds in het gewone burgerlijke bestaan verwonden laten zich anderen |46| hooren, die nader als vertegenwoordigers van den godsdienst gelden mogen. Zijn daar niet de strijdbare priester Joh. Stalpert van der Wiele en de niet minder strijdbare Calvinistische predikant Revius? Stalpert — is dit nog wel godsdienstige poëzie? Deze verzen op heiligen, alle mogelijke heiligen — van zijn strijdliederen tegen de hervormden wil ik ik niet eens reppen — die bezongen worden in hun leven en sterven? Of het poëzie is kan de vraag niet zijn. Want het is wel onmogelijk om niet telkens door den forschen aanslag en door schitterende regels te worden getroffen, ook al is er veel wat we eigenlijk liever zouden missen. Maar is het godsdienstige poëzie? Ik meen van wel. Want deze heiligen zijn den dichter kanalen van goddelijkheid, en uit dit poovere bestaan zijn zij immers ook ontrukt in de eeuwige glorie, waar zij bemiddelen tusschen menschen en God. Hoort hoe in zulk een lied al het overbodige is weggeweken en hoe met enkele trekken een beeld scherp gezet wordt voor ons, en een milde schoonheid eraan openbaar wordt. Daar is dit vers op
Stijgt hij echter niet hooger, de dichter als hij den lof zingt van twee martelaressen, S.S. Anastasia en Basilisse. Boven |48| de nevelen uit grijpt hij het glanzende licht en in de rozige verten der hemelen schijnt zijn stem te rijzen en te dalen als een schel die heen en weer bewogen wordt. Hier vindt wel de ontroering om het lot der gekrookten haar schoonen klank en gouden geluid. Gelijck de vroege Lenteblommen, En dan volge nog dit eene, dat geen heiligenlied maar een kruiszang in den Mei is en wij denken terug aan den Meiboom waarin de oude middeleeuwsche dichters immers ook zagen het beeld van Christus’ kruis. Zoo hier Stalpert, in den echten en schoonen toon die hem eigen is.
Deze steeds tot den kamp bereide Katholiek is wel een zeer wezenlijk en innig dichter geweest, zoo goed als de Contra-remonstrant Jacobus Revius, al hebben zij beide niet altijd hun dichterlijke hoogheid bewaard. Ook bij dezen laatste is veel wat ons niet kan bekoren, maar de zware gang van zijn sonnetten die zijn godsdienstige overtuiging aandragen en die als ze goed zijn het niet daarom zijn, maar wel omdat zij als schoone scheppingen van den geest zich openbaren, blijft toch allicht in onze heugenis.
Dan is daar die rei uit het treurspel „Haman”, waar in de felle pracht der woorden nochtans de joodsche gedachte trilt |52| die wij gaarne zouden missen om ze dieper te kunnen waardeeren, maar die zoo toch haar schoonheid niet mindert: Waeck ick, of sluym ick, ben ick by mijn sinnen? Uit al deze felheid is het goed daar te gaan waar Revius met teerder geluid den Eeuwige benadert en zijn zang wordt als een zachte milde schaduw. Zoo is het wel in de beide volgende liederen:
Is hier niet een rustige gedragenheid en de kalme adem van een mensch wiens oog klaar werd omdat het uit de troebele driften der aardschheid het klaardere mocht zoeken en iets daarvan vinden? En is dit ook niet de stemming waarmee wij ons het best kunnen thuisvinden in dien anderen predikant-dichter, maar |55| deze geen geharnaste en gewapende, maar een die de wegen des vredes ging en wiens zachtzinnige liefderijkheid en stil geloof ons nog vermag te treffen, zooals al wat groot en diep is, Dirk Rafaelsz. Kamphuyzen? Toch is hij als dichter niet zoo sterk. Zijn verzen klimmen zelden, uiterst zelden boven de middelmaat. Zij gaan vlak en effen voort en verraden maar weinig den diepgang van dit leven. Toch heeft hij nog wel andere beteekenisvolle verzen gezongen behalve de „Maysche Morgenstond” of die bekende regels Daar moet veel strijds gestreden zijn Ik denk aan dit lied over den 121en psalm: Ik hoor trompetten klinken: En opnieuw hooren wij als een stem van het verleden die ook een stem der toekomst zijn zal, het lied van den hemelschen bruidegom die de weelden zijner nooit gepeilde liefde uitbreidt om de arme menschenziel. Immers altijd, altijd weer heeft zij zich naar God geneigd om in Zijn minne te worden omvangen, te worden opgenomen en geheiligd. En altijd weer vinden ook de dichters, wien het om God te doen is, dat eeuwige beeld, beeld der eeuwige verhouding, dat in de bloesemende heerlijkheid van de lente met het klaterende water en de kwelende vogels in een verrukkende zalige gemeenschap zich vindt. Zoo hier
Zoo vindt Kamphuyzen in zijn eenvoud bijna aandoenlijke woorden om de liefde van Christus voor de ziel in pijne en verwarring te vertolken. En zooals wij dezen ring van liederen bij Spieghel begonnen met den nieuwjaarszang die van rust in God sprak bij het woelen en den kamp der volken, zoo moge hij gesloten worden door het vers waarin Kamphuyzen een gelijke gedachte vangt:
1. Lesschen. 2. Linnen. |
© Appendix Vaginix Productions 2001