Tweede afdeeling.

De Theologie.

Hoofdstuk I.

Het begrip der Theologie.

§ 21. Haar naam.

Ook bij de beantwoording, van wat we onder Theologie te verstaan hebben, glijdt men thans te oppervlakkig heen over den naam. Dit komt daarvandaan, dat men met den naam eenigszins verlegen zit. Met wat oudtijds Theologie heette, brak men, om een ander iets er voor in de plaats te schuiven, en behield den alouden naam slechts bij, om, in zedelijken en formeelen zin, zijn erfrecht op de nalatenschap der Sacrosancta Theologia te kunnen staande houden. Dit nu is willekeur, tenzij men althans genetisch zijn saamhang, met wat van oudsher als Theologie gold, heeft bewezen. Kan men dit niet, dan is hiermede het recht niet uitgesloten, om, wat onbruikbaar wierd, te laten varen, en een nieuw complex van geheel anders opgevatte studiën er voor in de plaats te stellen, maar dan mag ook de oude naam niet meer worden gevoerd. Dan toch zou die naam een valsch etiket worden, en bij het innemen zijner positie zou men onoprecht zijn. Ons teruggaan op den naam der Theologie is dus geen antiquarische liefhebberij, maar is eisch van de methode, die ons tot een bepaling van het begrip Theologie leiden moet. Wat men in de tweede helft der vorige eeuw zich al meer aanwende om zich, hetzij op de psychologisch-empirische lijn van Schleiermacher; hetzij in het speculatieve spoor van Hegel, of ook door |180| het treden in beider voetspoor tegelijk, zeker denkbeeld te vormen over de vakken, die aan de Theologische faculteit gedoceerd worden, dit denkbeeld in een begrip te vatten, en in dit begrip een definitie van de Theologie te zien, is een methode, die reeds daarom geen steek kan houden, omdat aldus de zekerheid, dat het object van deze wetenschap hetzelfde blijft, hierbij ten eenenmale ontbreekt. Plato zegt in zijn Cratylus niet te vergeefs: prèv tè ìrqòv did€skein deČ pròton xet€zein t ìnçmata (Zie B. de Moor, Comm. in J. Marckii Compend. t. I. p. 8.) Reeds op zich zelf dus is het letten op den naam van Theologie geboden; maar nog in verhoogde mate geldt dit thans, nu het genealogisch bewijs moet geleverd, door wie erfrecht pretendeert, en dit erfrecht op de nalatenschap der Theologie aan meer dan een pretendent moet worden betwist.

Voor het recht verstand van den naam Theologie komt èn de etymologie èn de usus van het woord in aanmerking. Bij de etymologie rijst een drietal vragen: In welken zin is -logia op te vatten? In welken zin Qeçv? En, is Qeçv in deze verbinding actief of passief te verstaan? De bijvoeging -logia komt, evenals de verwante woordvormen, zoowel voor in den zin van spreken over iets, als van nadenken over iets. LogeČon was te Athene, wat wij de spreektribune noemen, en qeologeČon was de plaats op het tooneel, vanwaar zij spraken, die de goden sprekende invoerden. Hier staat dus duidelijk het begrip van spreken, niet van nadenken, op den voorgrond. In ìsteolog°a, fusiolog°a en andere samenstellingen daarentegen heeft -log°a den zin van naspeuren, onderzoeken. Op zichzelf zou dus Qeolog°a etymologisch zoowel de actio van een Qeolçgov, d.i. van iemand, die spreekt over God, als het nadenken over God kunnen aanduiden. Het eenige, wat hier nadere vingerwijzing biedt, is èn de ouderdom van het woord èn het object, waarmee -log°a gekoppeld wordt. De stam van l™gein beteekent nog bij Homerus bijna altoos: verzamelen, met of zonder keus. Daarna krijgt hij de beteekenis van spreken. En eerst later, in zijn laatsten overgang, treedt de uiting der gedachten op den achtergrond, om de gedachte zelve op den voorgrond te doen komen. Overmits |181| nu het woord Qeolog°a reeds bij Plato voorkomt, heeft de eerste opvatting van -log°a reeds voorkeur; een voorkeur, die bevestigd wordt, door wat Plato ervan zegt. In zijn de Republ. l. II, p. 379a toch schrijft hij: „Wij, o Adimantos, zijn op dit oogenblik geen poijta°, maar spreken als ožkista± pçlewv, en als zoodanig moeten wij de tÀpoi kennen, waarin de poijtv deČ muqologeČn.” En hierop nu vraagt zijn medespreker: oł tÀpoi per° Qeolog°av t°nev ˆn eșen? waarop dan geantwoord wordt, dat men de goden moet weergeven, gelijk ze zijn, onverschillig, of men over hen handelt n žpesi, n m™lesi of n tragûd°‹. Deze uitspraak laat dus geen twijfel over. Althans hier ter plaatse is -log°a in den zin van spreken bedoeld. En wat de constructie met Qeo- betreft, springt het in het oog, dat het denkbeeld, om een onderzoek naar het wezen Gods in te stellen, eerst veel later moest opkomen, dan de noodzakelijkheid, om over de goden te spreken. Onze eerste conclusie is derhalve, dat -log°a in deze samenstelling oorspronkelijk in den zin van spreken gebezigd is. De tweede vraag, wat Qeo- in deze samenstelling beteekent, de goden in het algemeen, of de eenige ware God, is met de verwijzing, naar wat we uit Plato citeerden, tevens beantwoord. Plato zelf verwisselt Qeolog°a met een n žpesi, m™lesi of tragûd°‹ spreken over de goden. Wat daarentegen de derde vraag betreft, of Qeo- in deze samenstelling object of subject is, zoo moet men staan blijven bij het toegeven van beide mogelijkheden. In Qeodçsiov, Qeomjn°a, Qeokrat°a, Qeokris°a, Qeog€mia, Qeoprax°a, Qeoprop°a enz., is een god bedoeld, die geeft, toornt, heerscht, oordeelt, huwt, handelt, spreekt, en alzoo Qeo- subject. Daarentegen in Qeos™beia, Qeomimjs°a, QeoklÀtjsiv, Qeol€treia enz., is het een god, die gevreesd, nagebootst, aangeroepen, vereerd wordt, alzoo Qeo- in den objectieven zin. Qeolog°a kan dus etymologisch zoowel beduiden: het spreken van God, als het spreken over God. Of ook, neemt men Qeolog°a in den lateren zin van kennis, dan duidt het zoowel een kennisse aan, die God zelf heeft, als een kennisse, die wij van God hebben. Eindelijk schijnt in laatstgemelden zin Qeolçgov ouder te zijn dan QeologeČn, en hiervan zoowel QeologeČn als Qeolog°a te zijn afgeleid. Resultaat is derhalve, dat Theologie |182| etymologisch geen combinatie is van Qeçv en lçgov, maar oorspronkelijk een spreken van of over een god of goden beteekent; en dat eerst bij verder verloop van het woord lçgov, dat eerst een verzamelde hoop, toen een woord, en eerst later de rede of gedachte beteekende, ook Qeolçgov, QeologeČn en Qeolog°a, als een kennisse van of aangaande een god of de goden begrepen is.

Vooral waar de etymologie zoovele mogelijkheden toelaat, dient het nader verstand van den term Theologia bij den usus vocis gezocht. Nu komt Qeolçgov bij Lucianus en Plutarchus voor in den algemeenen zin van iemand, die over de goden handelt, en nog Augustinus getuigt in de Civ. Dei l. XVIII c. 14: „Per idem temporis intervallum exstiterunt Poetae, qui etiam Theologi dicerentur, quoniam de diis carmina faciebant.” QeologeČn beteekent bij Aristoteles: een Qeolçgov zijn, of als een Qeolçgov handelen. HEpistĐmj qeologikĐ heet bij Aristoteles (Metaph. X. 6) kennisse omtrent het goddelijke; terwijl Qeolog°a bij Plato voorkomt als een spreken over de goden, en bij Aristoteles in het meervoud Qeolog°ai als onderzoekingen omtrent de goddelijke zaken (Meteorol. II. 1.). Tot dusver lag dus in alle deze samenstellingen het algemeene begrip van zich bezighouden met de zaak der goden of der godheid, hetzij door er de traditie over uit te spreken, hetzij door er over na te denken tot het verkrijgen van juistere kennis. Dit algemeene begrip is daarop met den naam Qeolog°a door de Christelijke schrijvers overgenomen, naar den eisch van hun standpunt gewijzigd, en op breede schaal geactiveerd. Wie toch de breede toelichting in Suicerus Thes. graec., in vocibus Qeolçgov, Qeolog°a en QeologeČn doorloopt, bespeurt terstond, hoe sterk het gebruik van deze woorden toenam, en hoeveel dieper het denkend bewustzijn thans in den zin dezer woorden indrong, dan bij de classieke schrijvers. Dat de apostel Johannes al spoedig é Qeolçgov, zelfs in den titel van de Apocalypse werd genoemd, kan wel niet verklaard uit zijn spreken over den Lçgov, zoo in den aanhef van zijn Evangelie als in zijn eersten zendbrief; maar duidt wel aan, dat men Johannes meer dan eenig apostel ingewijd achtte in de goddelijke verborgenheden. Vandaar, dat hij niet in den titel van zijn Evangelie, maar in den titel van |183| de Apocalypse als zoodanig gequalificeerd wordt. In gelijken zin worden dan ook alle schrijvers van het Oude en Nieuwe Testament, en meer speciaal de profeten en apostelen, met den naam van Theologen bestempeld. Zoo zegt Athanasius, Oratio de incarnatione Verbi, I. p. 62. taÂta dš ka± par tòn aÇto to SwtÒrov qeolçgwn ‡ndròn pistoÂsqa° tiv dÀnatai, ntugc€nwn toČv ke°nwn gr€mmasin? d.w.z., een en ander kunt ge ook bevestigen door beroep op de theologen (d.w.z. apostelen) van den Zaligmaker zelf, zoo ge hun schriften opslaat. (Suicerus I. p. 1359). Reeds kort daarna echter liep hiernaast de beteekenis van: de kerkelijke vraagstukken theologice onderzoeken, gelijk Gregorius van Nazianze é Qeolçgov werd bijgenaamd, niet om hem met Johannes op één lijn te stellen, als waren ook hem goddelijke verborgenheden geopenbaard, maar overmits hij bij de behandeling der dogmata altoos tot God opklom, en alzoo het Ćyov dogm€twn, gelijk Gregorius Presbyter schrijft, bereikte. (Zie Suicerus I. p. 1360.)

Liet zoo het woord Qeolçgov zelf reeds tweeërlei beteekenis toe, die van „spreker namens God,” en die van „een denker, die in zijn denken tot God opklimt”, veel leniger nog was het woord QeologeČn. Ook dit beteekende ten eerste: spreken namens God, b.v.: per± toÀtwn tòn dogm€twn qeologeČ HJsaŒav, d.i. over deze stukken spreekt Jesaja als door God gelast. Ten tweede: eenig punt theologice verklaren, b.v.: Lçgon eșpen Ÿna tŃn tele°an Ăparx°n soi to uło qeologĐsÛ, d.i.: hij noemt den Christus Logos, ten einde het absolute bestaan van den Zoon tot in het wezen Gods voor u te verklaren. (Suicerus I. p. 1354, 1355). Een gebruik van dit woord, dat reeds bij Justinus Martyr de nog algemeenere strekking verkreeg, om een onderzoek aan te duiden, dat met zekere deftigheid was opgezet. Zoo b.v. in zijn Dial. c. Tryph. (ed. Von Otto, Jenae, 1876, t. I. p. II. 400 B) Di t° mšn Ÿn ˆlfa prđtû proset™qj tț HAbram ìnçmati, qeologeČv, ka± di t° Ÿn żò tț S€Ïżav ìnçmati, émo°wv kompologeČv? waar uit de bijeenvoeging van kompologeČn en QeologeČn duidelijk blijkt, dat beide malen een statigheid, een deftigheid, een omhaal bedoeld is, die niet in evenredigheid stond tot de onbelangrijkheid der quaestie. Maar behalve deze beide beteekenissen, die |184| met die van Qeolçgov parallel loopen, wordt, op Justinus’ voetspoor, bij de groote Patres uit den Christologischen strijd het woord QeologeČn ook gebezigd in den zin van: voor God verklaren, iemand als God benoemen. Reeds Justinus Martyr schreef in zijn Dial. c. Tryph. (ed. Von Otto, Jenae, 1876, t. I. p. II. 194C) met het oog op de Messiaansche profetie in Psalm 45 : 6 vv.: Ež oÊn ka± ˆllon tin qeologeČn ka± kuriologeČn tè pneÂma tè …giçn fate ĂmeČv par tèn pat™ra tòn ëlwn ka± tèn Cristèn aÇtoÂ? eene zegswijze, die èn door den zin èn door de bijvoeging van kuriologeČn geen twijfel overlaat, of QeologeČn is bedoeld in de beteekenis van: iemand God noemen. En zoo nu leest men ook bij Athanasius (tom. I. p. 1030): HEn …pasin o”v dox€zetai é patŃr qeologoÀmenov, n aÇtoČv dox€zetai ka± é ułèv ka± tè pneÂma tè …gion, d.i.: In alle stukken, waarin de Vader verheerlijkt wordt door van Hem als God te spreken, geschiedt dit ook met den Zoon en met den Heiligen Geest. (Suicerus I. p. 1355). Zelfs wordt er dan duidelijkheidshalve nog wel het woord Qeçn bij gezet, qeologeČn tina Qeçn, b.v. bij Philostorgius, Hist. Eccl. lib. VII. t. XIV. p. 103, Qeèn qeologeČ tè bibl°on tçn . . . djmiourgèn ƒp€ntwn, d.i.: Dit boek sc. het Ev. v. Johannes, noemde den bewerker van alle dingen God. (Suicerus I. p. 1355). Zoo zegt Caesarius, Quaest. XXII. p. 44, van den Christus: „Ook dan als hij geïncarneerd is, oÇc Ötton Ăpè tòn profjtòn qeologeČtai”, d.i. wordt hij niettemin door de profeten God genaamd; het Latijnsche praedicare Deum. (Suicerus I. p. 1356). En hieruit ontwikkelde zich ten slotte nog de meer algemeene beteekenis van iets vergoden of tot god maken, B.v. oÇ p€nta kat fÀsin g°netai, Ÿna mŃ qeologjqȚ Ó fÀsiv (Chrysostomus Homil. CXLII t. V. p. 891), d.w.z.: God heeft het zoo besteld, dat niet alle dingen volgens de natuur gaan, opdat men de natuur niet voor God zoude aanzien. (Suicerus I. p. 1356).

Eerst zoo nu kunnen we het verloop van het woord Qeolog°a in de Patristische literatuur verstaan. Is Qeolçgov iemand, die spreekt namens God, en QeologeČn de actie zelve van het spreken namens God, dan verstaan we, hoe Qeolog°a beteekenen kon het Oude en het Nieuwe Testament. TÒv palai‚v ka± tÒv n™av qeolog°av tŃn xumfwn°an éròn, qaum€setai tŃn ‡lĐqeian. (Theodor. Therapeut. Serm. II. |185| Zie Suicerus. I. p. 1359.) Immers, in deze beide Testamenten komt het woord Gods tot ons. Beteekent ten tweede QeologeČn eenig punt zoo volledig verklaren, dat ge tot op God teruggaat, dan is het verklaarbaar, hoe Qeolog°a beteekenen kon: het teruggaan tot op het mysterie van Gods wezen. Zoo zegt Theodoretus Quaest. I. in Genes. p. 3: T° dĐpote mŃ prot™tace tÒv tòn êlwn djmiourg°av Qeolog°an? d.i.: Waarom heeft Mozes aan het scheppingsverhaal niet laten voorafgaan een inleiding over het mysterie van Gods wezen? (Suicerus I. p. 1356). Bezigde men ten derde QeologeČn in den zin van praedicare aliquem Deum, dan volgt hieruit dat Qeolog°a ook kon beteekenen: de goddelijke benaming. Zoo zegt Pachymeres in zijn aanteekening op Dionysius Areopagita (Suicerus I. p. 300) t koinòv tȚ qe°‹ fÀsei ƒrmçzonta ìnçmata Ónwm™njn pigr€fei qeolog°an, d.i.: De namen die in het gemeen bij de goddelijke natuur hooren, noemt hij theologia unita. En overmits nu in den bangen strijd tegen de Arianen c.s. er alles aan hing, om den Christus als God uit te roepen, wierd Qeolog°a in dezen zin bijna eensluidend met de Godheid van den Christus. Zoo spreekt Gregorius van Nyssa van een kjrÀssein tè mustĐrion tÒv qeolog°av, met het oog op Johann. Ev. I : 1., wat dus zeggen wil: het geheimnis van de Godheid van den Christus aankondigen. (Suicerus I. p. 1357.) Dit Theologia wierd dan tegenover ožkonom°a als benaming voor zijn menschelijke natuur gesteld. Zoo b.v. bij Theoderetus, Comm. in Hebr. IV : 14. p. 414: Wij behooren te weten, t°na men tÒv Qeolog°av, t°na dš tÒv ožkonom°av ìnçmata, d.i. welke de namen zijn, die bij zijn Goddelijke, en welke die andere, die bij zijn menschelijke natuur voegen. (Suicerus I. p. 1358.) In verband hiermede nu werd Qeolog°a ook gebezigd in den zin van het Mysterium Trinitatis. De kennisse Gods, die het Christendom als zoodanig kenteekende, school juist in dit trinitarisch mysterie. Zoo Athanasius, de Definitionibus, tom. II. p. 44: HEp± tÒv qeolog°av m°an fÀsin émologoÂmen tÒv ƒg°av Tri€dov, treČv dš Ăpost€seiv, d.i.: Wat het mysterie van het Goddelijk wezen aangaat, zoo belijden wij, dat er in de Heilige Triniteit slechts ééne natuur is, maar drie personen. Photius, Epist. XXXIV. p. 95: ősper p± tÒv qeolog°av, ka± tè, treČv émologeČn oÇs°av, polÀqeon, d.i.: gelijk het polytheïstisch is, in het |186| mysterie der Drieëenheid drie wezens te belijden. Theophylactus, Comm. in Matth. c. XXVIII. p. 185: ežpńn, ëti deČ bapt°zein ežv tç ínoma tÒv tri€dov, tŃn qeolog°an ÓmČn par™dwken, d.i.: door te bevelen, dat men doopen zou in den naam der Drieëenheid, heeft Christus ons het mysterie van het Goddelijk wezen geopenbaard. En in gelijken zin gebruikt Gregorius Nazianzenus het woord, als hij Oratio I. p. 16 schrijft: Triòn íntwn per± qeolog°an ‡rrwstjm€twn d.i.: Daar er drie krankheden bestaan met opzicht tot de verklaring van het Goddelijk mysterie. (Zie Suicerus I. p. 1357.)

Zoo is dus het verloop van den term Theologie niet twijfelachtig. Eerst is het woord uit het paganistisch taalgebruik overgenomen, om aan te duiden een spreken over hetgeen op de zaak der goden of van God betrekking had, hetzij materieel, omdat men iets aangaande de goddelijke zaken uitsprak, of bloot formeel, omdat men deftig en met zekere wijding sprak. Daarop is in den strijd over de goddelijke natuur van den Christus het nog levende Grieksche taalbewustzijn den term QeologeČn actief gaan bezigen in den zin van: Deum praedicare, en kreeg hierdoor allengs Qeolog°a de beteekenis van: de belijdenis van Christus’ Godheid. Overmits nu de Christologische strijd al spoedig een Trinitarisch karakter aannam, en de belijdenis der Triniteit aan de erkenning van Christus’ Godheid hing, vatte men allengs Theologie op in den zin van: het mysterie van het Goddelijk Wezen als Trinitarisch. En zoo eindelijk ging men onder Theologie verstaan datgene, wat ons omtrent dit mysterie geopenbaard was, naardien wij alleen in zooverre met dit mysterie konden rekenen. Op het punt der historie, toen de leiding der Kerk van het Oosten naar het Westen overging, en men niet meer met het levende woord Qeolog°a, maar het doode barbarisme Theologia te doen kreeg, verstond men alzoo onder dezen Latijnschen term: De ons geopenbaarde kennisse omtrent het mysterie van het Drievuldig Wezen Gods; en in het minste niet, zekere beoefening van Godgeleerde studievakken.